माझं खोबार... भाग ६

on रविवार, डिसेंबर २८, २००८

माझं खोबार... भाग १ , ... भाग २ , ... भाग ३ , ... भाग ४ , ... भाग ५

*************

मंडळी, खोबारबद्दल मी लिहायला लागलो आणि पटापट पहिले ५ भाग लिहून झाले. तुम्हा सगळ्यांना ते आवडले हे येणार्‍या प्रतिसादांवरूनच कळतंय. ६व्या भागाला अंमळ उशिरच झाला. त्याबद्दल क्षमस्व. बर्‍याच जणांनी वैयक्तिकरित्या 'पुढचा भाग कधी?' अशी विचारणा केली. त्याबद्दल खरंच आभारी आहे. आता पुढचा भाग टाकतो आहे.

*************
मूळात मला वेगवेगळ्या धर्मांबद्दल, संस्कृतिंबद्दल, लोकांबद्दल कुतूहल फार आहे. पण त्या दिवशी हा प्रकार बघितल्यावर मनात आलं, "नक्की कसे आहेत हे लोक? काय म्हणतो यांचा धर्म? खरंच का असं काही आहे त्याच्यात? जाणून घेतलंच पाहिजे." आणि हळूहळू मी त्याबद्दल वाचायला लागलो. लोकांना प्रश्न विचारायला लागलो.

*************

सुरूवातीच्या सगळ्या धक्क्यांनंतर मात्र माझे काम आणि रूटीन चालू झाले. ज्या कस्टमरकडे माझे काम सुरू झाले त्याचे ऑफिस माझ्या राहण्याच्या जागे पासून जवळ जवळ ५० कि.मी. दूर होते. सुरूवातीला काही दिवस कंपनीचा ड्रायव्हर गाडी घेऊन सोडायला येत असे. पण नंतर कामाच्या दाबामुळे त्याच्या वेळा पाळणे मलाच अशक्य व्हायला लागले. त्यामुळे मी स्वतंत्रपणे जायला सुरूवात केली. ह्यामुळे माझा खूप मोठा फायदा झाला. सौदीतल्या सर्वसामान्य माणसांशी (स्थानिक, भारतिय, पाकिस्तानी, इजिप्शियन, फिलिपिनो असे सगळेच त्यात आले) माझा खूप जवळून संबंध यायला लागला. स्थानिक टॅक्सीचालकांबरोबर बोलायचे असेल तर त्यांच्याच भाषेत बोलावे लागे. कमीत कमी कामापुरते तरी. (ते काही मराठी नव्हते, माझ्याशी माझ्या भाषेत किंवा इंग्लिश मधे बोलायला :) ) गंमत म्हणजे मला पाकिस्तानी टॅक्सीचालक भेटला की अतिशय आनंद आणि बरे वाटत असे!!! कारण हेच की त्याची माझी हिंदी / उर्दू ही कॉमन भाषा होऊ शकत असे. पण एखादा भारतिय टॅक्सीचालक भेटला तर तो ९९% मल्याळी असे. आणि त्यातल्या बव्हंशी लोकांची, जगात फक्त दोनच भाषा आहेत, मल्याळम आणि अरबी (इन दॅट ऑर्डर) अशी ठाम समजून असे. काही जणांना कामचलाउ इंग्लिश येत असे. आणि हिंदी येणारा मल्याळी टॅक्सीड्रायव्हर म्हणजे त्यांच्यातला अतिशय विद्वान वगैरे म्हणत असतिल.

तर अशी परिस्थिति आल्यामुळे मला हळू हळू अरबी भाषा शिकावीच लागेल हे जाणवले. मला तसाही निरनिराळ्या भाषा शिकायचा नाद होताच. मी सतत रस्त्यांवरून जाता येता दुकानांवरच्या, रस्त्यांवरच्या पाट्यांवर लक्ष ठेवायला लागलो. लागलो म्हणण्यापेक्षा माझे लक्ष आपोआप त्यात गुंतायचे. ह्या पाट्या बहुधा अरबी आणि इंग्लिश अश्या दोन्ही भाषेत असत, त्यामुळे एखादा शब्द अरबी लिपित कसा लिहिला जातो हे मला कळत असे. हळू हळू अरबी भाषेतली अक्षरे आणि त्यांचे आकार माझ्या बर्‍यापै़की ओळखीचे झाले. बरेच शब्द मी अंदाजाने ओळखू लागलो. मग मला हा चाळाच लागला. हळू हळू मी आधी अरबी शब्द वाचून मग इंग्लिश मधे काय लिहिले आहे हे बघायाला लागलो. त्यातही मला बर्‍यापैकी यश मिळायला लागले. पण बर्‍याच वेळा अंदाज चुकत पण असत. पण ते का ते कळत नसे. माझे अरबी भाषेबद्दलचे कुतूहल चाळवायला अजून एक घटना कारणीभूत झाली.

मी जिथे रहायचो तिथेच एक 'बेड्स' (गाद्या) विकायचे दुकान होते. एक दिवस त्या दुकानाकडे माझे लक्ष गेले आणि 'गादी' ला काय शब्द आहे ते बघू म्हणून मी तो अरबी शब्द वाचला. तो होता चक्क 'मरातब' ..... आपण मराठीमधे 'मान मरातब' म्हणतो चक्क तोच शब्द!!! माझ्या आनंदमिश्रित आश्चर्याला भरतीच आली एकदम. एका परक्या मुलुखात, स्वकियांपासून लांब असताना, कानावर मराठीचे एक अक्षरही पडत नसताना चक्क एक आपल्या ओळखीचा शब्द अचानक वाचला जावा? मला एखादा मित्र खूप दिवसांनी अचानक अनोळख्या गावी भेटावा आणि आपल्याला त्याचा आधार वाटावा असं काहीसं झालं. त्या घटनेमुळे तर मी आता अरबी वाचायला शिकायचंच असं ठरवलं. आता पर्यंत बरीचशी मूळाक्षरं कळली होती. आणि अरबी लिपित प्रत्येक अक्षराचा आकार, ते अक्षर शब्दात सुरूवातीला, मधे की शेवटी आहे त्यावरून ठरतो. त्यामुळे माझा प्रथम खूप गोंधळ व्हायचा पण हळू हळू कळत गेलं. पण आता ठरवलं की एखादा गुरू पकडायचा आणि थोडं नीट शिकायचं. माझ्या कस्टमरकडे एक इजिप्शियन होता. त्याची माझी थोडी ओळख झाली होती. आणि तो अरबी - इंग्लिश भाषांतराचंच काम करायचा त्यामुळे त्याच्याशी नीट बोलता यायचं. दुसर्‍याच दिवशी मी त्याच्याकडे गेलो. त्याला सांगितलं की मला सगळी मूळाक्षरं आणि त्यांचे आकार / नियम वगैरे सांग. एक भारतिय (मुस्लिम नसूनसुद्धा) एवढा रस घेऊन अरबी शिकायचं म्हणातोय बघितल्यावर तो भलताच खूष झाला. त्याने लगेच एका कागदावर मला सगळे लिहून दिले आणि समजावून सांगितले. माझ्या साठी तेवढे पुरे होते. मग तर माझा रस्त्यावरून जाता येता अरबी वाचायचा नाद खूपच वाढला आणि हळू हळू मला ते शब्द आणि त्यांचे साधारण उच्चार कळायला लागले.

आता तर माझी अवस्था चोरांच्या गुहेत अचानक अवाढव्य धन सापडलेल्या अलिबाबासारखीच झाली. नविन नविन शब्द कळायला लागले. आणि आश्चर्य म्हणजे त्यातले खूपसे शब्द मला चांगलेच ओळखीचे होते. काही शब्दांचे अर्थ अरबीत अगदी 'शेम टू शेम' होते तर काही शब्दांचे अर्थ मराठीत पोचे पोचे पर्यंत काहितरी भलतेच झाले होते. वाचताना मजा यायची. 'खराब' हा एक अस्सल अरबी शब्द. आपण ज्या अर्थाने वापरतो त्याच अर्थाने अरबीत वापरला जातो. तसाच शब्द म्हणजे 'गलत' ... अर्थ तोच. पण 'रकम' हा शब्द आपण रक्कम म्हणजे अमाउंट असा वापरतो तर अरबीत त्याचा मूळ अर्थ आहे 'संख्या' (नंबर) आणि तो 'क्रमांक' ह्या अर्थाने पण वापरला जातो. आपल्याला जर का 'राँग नंबर' आला, तर आपण म्हणायचे 'रकम गलतान', सोप्पं एकदम. आपण 'तमाम' हा शब्द 'खतम' / 'पूर्ण' असा वापरतो. पण मूळ अरबी अर्थ मात्र 'ठीक' असा आहे!!! म्हणजे कोणी आपल्याला 'केफ हाल?' (कसे आहात? .... बघा हाल हा शब्द पण आपण हिंदी / उर्दूत तसाच वापरतो) तर आपण म्हणायचं, 'तमाम. अलहमदुलिल्लाह.' किंवा तो समोरचाच विचारताना विचारतो 'केफ हाल? तमाम?' (कसे आहात? ठीक ना?) ... मग आपण नुस्तं म्हणायचं, 'अलहमदुलिल्लाह' (देवाच्या दयेने). अजून एक शब्द म्हणजे 'बरकत'. हा शब्द पण डिट्टो त्याच अर्थाने. अरबी भाषेत कोणालाही, अगदी अनोळखी माणसाला पण 'सलाम आलेकुम' करायची पद्धत आहे. समजा आपण लिफ्ट मधे आहोत आणि दुसरा एखादा लिफ्ट मधे शिरतो, तर 'सलाम आलेकुम' आवश्यकच. आपण आपल्या सवयीप्रमाणे गप्प राहतो पण ते अपमानास्पद असतं. एक तर आपणच आधी म्हणायला पाहिजे किंवा त्याने म्हणलं तर 'आलेकुम सलाम' म्हणून प्रत्युत्तर करणं भागच आहे. कोणत्याही अधिकृत पत्राचा मायना, 'सलाम आलेकुम व रहमतुल्लाह व बरकतु' असाच होणार. मंडळी ह्या वाक्यातला 'व' बघितलात? आपण मराठीत 'व' हे अक्षर जसे दोन शब्दांना जोडणारे (अव्यय) म्हणून वापरतो अगदी तोच प्रकार. (मला वाटते मराठी 'व' हा अरबी /फारसीचाच प्रभाव आहे.) मला दर महिन्याला माझ्या बँकेचं 'बयान' (स्टेटमेंट) येत असे. बँकेत किंवा इमिग्रेशनला रांग लावयची असली की तिथे 'इंतधार' (इंतझार) करायला सांगत. अरबी भाषेत 'धाल' नावाचं एक मुळाक्षर आहे, त्याचा उच्चार फारसी मधे (आणि म्हणून उर्दू) मधे 'झ' असा होतो. म्हणून अरबी 'इंतधार', 'रमधान', 'रियाध' आपल्या कडे 'इंतझार', 'रमझान', 'रियाझ' असे होऊन येतात. मी कधी बरं नसेल तर हॉस्पिटल (मुस्तश्फा) मधे 'मरिध' (मरिझ) म्हणून जाऊन 'तबीब' (डॉ़क्टर, हा शब्द आता नाही पण पूर्वी प्रचलित होता आपल्याकडे, धारवाडकडचे एक 'तबीब' आडनावाचे एक ब्राह्मण कुटुंब पण आहे माझ्या माहितीचे) कडून 'इलाज' करून घ्यायचो. आजारपण 'खलास' झाले की परत कामावर जायला लागायचो. माझ्या व्हिसाला किंवा पासपोर्टला 'मुदत' असायची, ती 'खलास' झाली की तो रिन्यू करावा लागायचा. कोणत्याही सार्वजनिक स्थळी मला 'शुरता' (पोलिस) ची भिती असायची. कारण तिकडे 'कानून' एकदम कडक आणि त्याची अंमलबजावणी पण कडक. वर्षातून दोन वेळा 'इद' ची सुट्टी असायची त्याची नोटीस यायची ती अरबी मधे 'ऐलान' असायची. एखाद्या इमारतीच्या प्रवेशद्वारावर 'इन - आउट' मधे 'इन' च्या जागी 'दखल' हा शब्द असे. अशी किती उदाहरणं द्यायची? हळू हळू मला असे खूप ओळखीचे मित्र भेटत गेले आणि अरबी भाषा अधिकाधिक समजत गेली.

पण हे सगळं छापिल भाषेबद्दल बरं का. भाषा समजायला लागली पण नीट बोलता पण आली पाहिजे ना. मग मी जाता येता टॅक्सी ड्रायव्हर्स बरोबर गप्पा मारायचा प्रयत्न करायचो. तोडकं मोडकं जमायला लागलं. अरबी भाषेतले आकडे वाचायला येतच होते पण म्हणता सुद्धा यायल्या लागल्या. (१ वाहेद, २ इथनेन, ३ तलाता, ४ अरबा, ५ खमसा, ६ सित्ता, ७ सबाह, ८ तमानिया, ९ तिस्सा'आ, १० आशरा) गोंधळ पण व्हायचे. एकदा मी एका टॅक्सीवाल्याला 'अरबाईन' (४०) ऐवजी अरबाता'आशर (१४) रियाल दिले. तो मला सांगत होता पण माझ्या अरबी भाषेच्या ज्ञानावर माझा तो पर्यंत बराचसा विश्वास बसलेला असल्या मुळे मी पण त्याला उलट काहितरी सांगत होता. बिचारा भला होता. त्याने दुसर्‍या एका पाकिस्तानी टॅक्सीवाल्याला थांबवून माझ्या ज्ञानाचे करेक्शन करून मला योग्य मार्ग दाखवला. पण असे गंमतिदार प्रसंग घडायचे आणि मग तो धडा मी नीट लक्षात ठेवायचो.

मला कामानिमित्त जितके अरबी लोक भेटायचे त्या बहुतेकांना इंग्लिश नीटच यायचं. ते पॅलेस्टिनी वगैरे असले तर काही विचारूच नका. त्यांना भारताबद्दल एक विशेष ममत्व असायचं. बहुतेकांची शिक्षणं भारतातच झालेली असायची. पुणे, मुंबई, बंगलोर ही ठिकाणं ठरलेली. त्यांच्या आयुष्याची काही उभारीची उमेदीची वर्षं त्यांनी तिथे घालवलेली असायची. काही लोकांना तोडकं मोडकं हिंदी, मराठी, कन्नडा वगैरे स्थानिक भाषांचं पण ज्ञान असायचं. एका पॅलेस्टिनियन माणसाने तर 'मला लागली कुणाची उचकी' हे गाणं त्यातल्या उचकी सकट म्हणून दाखवलं होतं. अर्थात ते गाणं त्या उचकी मुळेच मला कळलं, नाही तर त्याच्या त्या भयंकर उच्चारांमुळे ते गाणं मला बापजन्मात कळलं नसतं. त्याने चालीचीही बर्‍यापैकी काशी केली असल्याने, गाणं ओळखीचं तर वाटत होतं पण शेवटची 'हिक्' येई पर्यंत काही कळत नव्हतं. मग मी ते त्याला नीट (म्हणजे फक्त शब्द नीट, चाल नीट, सूर झीट आणणारे) म्हणून दाखवलं. त्याने (तो एका कस्टमरकडे होता आमच्या) खूष होऊन मला माझ्या प्रोजेक्ट संबंधित कागदावर त्याची सही हवी होती ती फक्त २५% खळखळ करून दिली. अजून एक भेटला. त्याचे शिक्षण बहुतेक बंगलोर का मैसूरला झाले होते. मी भारतिय आहे म्हणल्यावर त्याचा पार गोळाच झाला. त्याला त्याच्या कॉलेज मधल्या सगळ्या आठवणी आल्या. त्याचा 'मुकुंद जोशी'च झाला पार. त्याची सगळी 'शाळा' (त्यातल्या सुर्‍या, केवडा आणि 'शिरोडकर' सकट) ऐकावी लागली मला.

अरबी माणसं पण अगदी आपल्या कडच्या रामभाऊ, जनूभाऊंसारखी अगदी अघळ पघळ. एकमेकांना बर्‍यापैकी ओळखणारे दोन अरब भेटले की होणारा सोहळा बघण्यासारखा असतो. ह्या सोहळ्याच्या काही ठराविक स्टेप्स आहेत. म्हणजे आपल्याकडे कसं गणपा हणमंताकडे काही काम घेऊन गेला की एकदम कामाचं बोलत नाही, आधी पाउसपाण्याबद्दल बोलणं होतं. मग घरची वास्तपूस्त होते. गुदस्ता लग्न झालेली सरोज कशी आहे त्याची आस्थेनं चौकशी होते, नविन तलाठी कसा हरी पत्ती पाह्यल्याशिवाय कागदाला हातच लावत नाही वगैरे वगैरे गप्पा झाल्या की मग पुढचं. आमचे अरबी गणपा / हणम्या पण थेट असेच. दोघं भेटले की आधी दोघं गालाला गाल लावणार. दोन्ही गाल आळीपाळीने. किती वेळा ते संबंध किती दृढ आणि गरजेचे आहेत त्यावर डायरेक्टली अवलंबून. अगदी ४-५ वेळा पण. मग कधी तरी नाकाच्या शेंड्याला नाकाचा शेंडा लावायचा. मग गाडी सुरू. केफ हाल? केफ सहात? (सहात = सेहत = तब्येत... बाय द वे तब्येत हा पण अरबोद्भव शब्दच.) केफ आयले'ए? (कुटंब कसं आहे?) केफ अवलादात? (पोरं बाळं कशी आहेत?) अशी प्रश्नमालिका, अजून बरेच आहे, आता विसरलो. ह्या सगळ्या प्रश्नांची उत्तरं तो दुसरा अरब 'तमाम', 'अलहमदुलिल्लाह' अशी देत जाणार. मग तो दुसरा अरब पहिल्याला हेच सगळे प्रश्न विचारणार आणि पहिला अशीच उत्तरं देणार. ही झाली सुरूवात. मग नीट स्थानापन्न व्हायचं. (बूटाची टोकं किंवा पायाचे तळवे त्याच्या दिशेला न रोखता). आता आग्रह चहापाण्याचा, सिगारेटचा. (घ्या हो वाईच घोट घोट च्या. च्या टाक गं आन्शे!!!, फक्त (हाही साला अरबी शब्द, अगदी सेम अर्थ, 'ओन्ली') इथे 'आंशी'च्या ऐवजी एखादा भारतिय / बांग्लादेशी बॉय यायचा :) ) असा सगळा प्रकार आटोपला की मग हळूऽऽऽच गाडी मुख्य विषयावर न्यायची. ती सुध्दा आडून आडून. आपल्या भारतिय मनाला ह्या गोष्टींची सवय असल्याने तिथे रूळायला फार त्रास होत नाही. पण पाश्चात्य लोक मात्र पुरतेच गोंधळलेले असतात सुरूवातीला. अर्थात ते लोक नेहमी खूप मोठ्या अधिकाराच्या जागेवरच असतात त्यामुळे त्यांना इतका त्रासही होत नाही.

पण भाषेच्या आणि काही सामाजिक आचारांच्या बाबतीत इतका जवळ वाटणारा अरब, धार्मिक वगैरे बाबती एकंदरीत कडवेपणा जपून असतो. विशेषतः मुस्लिमेतरांना तर तो खूपच जाणवतो. अर्थात हा कडवेपणा स्थलकालव्यक्ति सापेक्ष बदलतोच. पण मूलतः कडवेपणा आहेच. पूर्णपणे नास्तिक असलेला अरब अजून तरी माझ्या पाहण्यात नाही. भले एखादा अरब रोज पाच वेळा 'सलाह' करत नसेल, दारू वगैरे पीत असेल, फारसा धार्मिक नसेल पण तो बहुतेक शुक्रवारी तरी जाईलच नमाजाला. रमदानमधे न चुकता रोझे ठेवेल. 'झकात' भरेल. तिथे बहुतेक वेळा तडजोड नसते. मी वर म्हणल्याप्रमाणे जरी हे वेगळेपण मुस्लिमेतरांना विशेषत्वाने जाणवत असले तरी अरब नसलेल्या मुसलमानांना पण ते बरेच जाणवते. जगात इस्लाम जिथे जिथे पोचला तिथे तिथे त्याने स्थानिक चालीरितींचा एक सहज असा स्वीकार केला आहे. एखाद्या भारतिय, पाकिस्तानी किंवा इंडोनेशियन मुस्लिम व्यक्तिला जी धर्माची ओळख असते ती सौदी अरेबियात आल्यावर पूर्णपणे नाही तरी बर्‍यापैकी घुसळून निघते. धर्माचे हे वेगळे रूप पाहून तो अस्वस्थ होतो. आजपर्यंत धार्मिकतेत अंतर्भाव असणार्‍या किती तरी प्रथा / गोष्टी ह्या अतिशय वाईट आहेत, पाप आहेत, पीर, दर्गे, ताईत, पैगंबरांची भक्ति करणे, त्यांच्या स्तुतिपर कव्वाल्या गाणे वगैरे अनिष्ट चाली आहेत हे जेव्हा त्याच्या वाचनात येते तेव्हा तो हादरतो. त्यातले जे पापभीरू, धर्मभीरू असतात (म्हणजेच बहुसंख्य) ते आधीच 'धर्मभूमीत' आल्या मुळे भारावलेले असतात. तिथे आपला धर्म अगदी शुद्ध स्वरूपात असणार असेच ते धरून चालतात आणि हळूहळू समरस होतात. जे कुंपणावरचे असतात ते हळूहळू इतरांच्या दबावाने आत पडतात. फार कमी लोक मी बघितले की जे डोळसपणे विचार करतात आणि तो डोळसपणा टिकवून ठेवू शकतात. पण हे सगळं वैयक्तिक पातळीवर. समाजात वावरताना त्यांना थोडंफार बदलावंच लागतं.

इस्लाम मधील ह्या कडवेपणाबद्दल किंवा एकंदरीत इस्लामबद्दलच मला पहिल्यापासूनच एक कुतूहल वाटत आले आहे. सौदी अरेबियाला जायच्या आधी पण मी बर्‍यापैकी माहिती बाळगून होतो. पण इथे मात्र इस्लामचे एक वेगळे रूप आणि साधनांची उपलब्धता असल्याने मी ह्या धर्माबद्दल नीट माहिती करून घ्यायचं ठरवलं.



इस्लामची दोन सगळ्यात मोठी श्रध्दास्थानं

इस्लाम हा जगातील तीन 'अब्राहामिक' धर्मांपैकी एक. अब्राहमिक म्हणजे ज्याची प्रेषितपरंपरा अब्राहम (इब्राहिम) पासून सुरू होते असा धर्म. सर्वशक्तिमान दयाळू इश्वराने धर्माचे ज्ञान पहिल्यांदा अब्राहमला करून दिले. त्याने ते त्याच्या मुलाबाळांना शिकवले. कालपरत्वे त्या धर्माचरणामधे विकृति येत गेल्या म्हणून इश्वराने वेळोवेळी त्याचे दूत (प्रेषित) त्या विकृति दूर करण्यासाठी पाठवले. ज्यू, ख्रिश्चन आणि इस्लाम धर्मातली प्रेषित परंपरा जवळजवळ सारखीच आहे. ज्यूंची परंपरा मोझेस (मुसा) बरोबर संपते, ख्रिश्चनांची येशू (इसा) बरोबर संपते आणि मुस्लिम हे मानतात की मुहंमद हे शेवटचे आणि सगळ्यात परिपूर्ण प्रेषित. त्यांनी धर्म शुद्ध आणि परिपूर्ण स्वरूपात प्रस्थापित केला आणि म्हणूनच आता ह्या पुढे त्यांनी सांगितलेल्या धर्माचारात एवढीशीही ढवळाढवळ होऊ शकत नाही. त्यांच्या आधी आलेल्या सगळ्या प्रेषितांबद्दल (मुसा इसा सकट !!!) इस्लामला पूर्ण आदर आहे. पण मुहंमद ते मुहंमद. त्यामुळेच इस्लाम मधे धर्माची जी पाच व्यवच्छेदक लक्षणं (फाईव्ह पिलर्स ऑफ फेथ) सांगितली आहेत त्या पैकी पहिलं आहे 'शहादा'. (ह्याचा अर्थ विटनेसच्या जवळ जातो, आपण कबूल करणं म्हणू). शहादा म्हणजे 'ला इलाहा इल्लल्ला, मुहंमद रसूलल्लाह' (अल्लाशिवाय देव नाही आणी मुहंमद त्याचा प्रेषित आहे.... रसूल / पैगंबर = निरोप पोचवणारा, दूत) बाकीची चार लक्षणं म्हणजे 'नमाज (प्रार्थना)', 'उपवास (रमदान)', 'दान (झकात... ही प्रत्येक मुसलमान स्त्री पुरूषाला द्यावीच लागते. ती किती द्यायची हे ठरवायचे एक शास्त्र आहे, नियम आहेत. साधारण पणे मालमत्तेच्या २.५% असे प्रमाण आहे. मुस्लिम अंमलाखाली राहणारे मुस्लिमेतर झकात देत नाहीत त्यांच्ब्या साठी 'जिझिया' नावाचा कर असतो.)' आणि 'हाज'.

मुहंमद स्वतः मक्केमधे 'कुरेश' टोळीतल्या एका सधन कुटुंबात जन्मले. जरी ते सत्प्रवृत्त असले तरी वयाच्या ४०व्या वर्षापर्यंत त्यांना आपल्या जीवनकार्याबद्दल काहीही माहिती नव्हती. आज जो परिसर काबा म्हणून ओळखला जातो तो त्यावेळीही (आणि अनादीकालापासून) पवित्र मानला जात असे. अब्राहामचे घर तिथे होते असे मानले जाते. (ते घर इश्वरानेच अब्राहामला बांधायला सांगितले होते.) तत्कालिन धार्मिक समजुतिंप्रमाणे ती सर्वात पवित्र जागा होतीच. पण तिथे बजबजपुरी माजली होती. त्या जागेची देखभाल आणि रक्षण करण्याचे परंपरागत हक्क 'कुरेश' टोळीकडे होते. मक्केजवळ एका डोंगरात एक गुहा होती, पैगंबर नेहमी तिथे जाऊन ध्यान करत असत. वयाच्या साधारण ४०व्या वर्षापासून पैगंबरांना साक्षात्कार व्हायला सुरूवात झाली. आणि त्यांच्या जीवनाची पुढची २३ वर्षे ते होतच राहिले. ह्या साक्षात्कारांमधूनच त्यांना कुर'आन स्वतः इश्वराने सांगितले. आणि इस्लामचा उदय झाला. इस्लाम मधील खूपश्या प्रथा आधीपासूनच प्रचलित होत्या. उदाहरणार्थ हाज वगैरे. पैगंबरांनी त्यांना एक विशिष्ट स्वरूप दिले. सुरूवातीला त्यांना खूप त्रास झाला. सामाजिक छळ झाला. त्यांच्यावर मारेकरी घालण्यात आले. त्यांना मक्केतून बाहेर निघावे लागले. (हिजरा) त्यांना जवळ असलेल्या मदिनावासियांनी आसरा दिला आणि त्यांची शिकवण स्वीकारली. बर्‍याच संघर्षानंतर त्यांना मक्केवर विजय मिळाला.

पैगंबरांच्या जीवनातील अजून एक महत्वपूर्ण घटना म्हणजे त्यांचे सदेह स्वर्गभ्रमण. एका रात्री त्यांच्या स्वप्नात गाब्रिएल नावाचा देवदूत आला. त्याने त्यांना बुराक नावच्या पंख असलेल्या घोड्यावर बसवून पूर्ण स्वर्गाची (सात मजली) सफर (अजून एक अरबोद्भव शब्द!!!) घडवली. त्या वेळी त्यांना साक्षात अल्लाहचे दर्शन झाले. तसेच आधीचे सगळे देवदूत पण भेटले. अल्लाने तेव्हाच त्यांना 'सर्व मुस्लिमांनी रोज ५० वेळा प्रार्थना करावी' असा आदेश दिला पण त्यांनी वरंवार विनंति करून ती संख्या हळूहळू ५ वर आणली असा उल्लेख आहे!!! ही घटना आजही मुस्लिमांसाठी एक अतिशय महत्वपूर्ण घटना आहे. आणि त्यांचा त्याच्या सत्यतेवर पूर्ण विश्वास आहे. 'जन्नत'च्या ज्या काही संकल्पना आहेत त्या बहुतेक इथूनच उगम पावलेल्या आहेत.

त्यांचा अंत मदिनेत झाला. पैगंबरांच्या मृत्यूनंतर त्यांचा वारस कोण ह्या बाबत मात्र खूप मोठे वादंग झाले. ज्यांनी पैगंबरांचे एक सहकारी अबू बकर ह्यांना पाठिंबा दिला ते सुन्नी आणि ज्यांनी पैगंबरांचा जावई 'अली' ह्याला पाठिंबा दिला ते शिया. हा झगडा आजतागायत संपलेला नाहिये.

साधरणपणे इस्लामची स्थापना पैगंबरांनी केली असे आपण वाचतो म्हणतो. पण कट्टरपंथियांमधे असा मतप्रवाह आहे की इस्लाम हा आधी पासून होताच. हा जगातील आदि आणि एकमेव धर्म आहे. तो विकृत झाला होता त्याची पैगंबरांनी फक्त शुध्दी केली. म्हणूनच हे लोक जेव्हा एखादी मुस्लिमेतर व्यक्ति इस्लामचा स्वीकार करते त्याला 'कन्व्हर्जन' म्हणत नाहीत. 'रिव्हर्जन' म्हणतात. (म्हणजे तो मूळ धर्मात परत आला, नविन धर्मात नव्हे). हेच लोक कुराणाला 'फायनल टेस्टामेंट' असेही म्हणतात (ओल्ड आणि न्यू टेस्टामेंटच्या धर्तीवर).

इस्लामची सुरूवातीची वर्षे अशी संघर्षात गेली. आणि तत्कालिन अरबस्तानातल्या अनेक रूढी समजुती धर्माचा भाग होऊन बसल्या. तत्कालिन अरब हे बव्हंशी भटके होते. जगातल्या अतिशय वैराण अश्या प्रदेशात ते पूर्णपणे निसर्गावर अवलंबून असे भटकत असत. साहजिकच त्यांच्या सामाजिक आचारविचारांमधे आणि त्यांना चिकटून राहण्याच्या वृत्ति मधे एक प्रकारचा चिवटपणा कडवेपणा होता. ह्या सगळ्याचा परिणाम म्हणजे आज एखादा सर्वसाधारण मुस्लिमही धर्माच्या बाबतीत अतिशय हळवा आणि कडवा असतो. सुरूवातीला इस्लाम खरंच 'खतरे मे' होता. त्या वेळी पैगंबरांनी आणि त्यांच्या सहकार्‍यांनी मोठ्या जिकिरीने हा धर्म तगवला त्या आठवणी इतक्या घट्ट आहेत की आजही 'इस्लाम खतरेमे' म्हणले की सामान्य मुस्लिम कुठेतरी आतून व्यथित होत असावा. धर्म टिकवताना कडक शिस्त आवश्यक असेल तीच अजून चालू राहिली असेल. इस्लाम मधल्या बहुतेक सगळ्या प्रथा स्वतः पैगंबरांनी चालू केलेल्या आहेत आणी म्हणूनच त्यात काहीही ढवळाढवळ होऊ शकत नाही आणि त्या प्राणापलिकडे जपल्या पाहिजेत असे बहुतेकांना मनापासून वाटते.

अर्थात हे सगळं माझं मत आहे. मला माझ्या वास्तव्यात खूप वेगवेगळे अनुभव आले ह्या धर्माचरणाचे, अतिरेकी तसेच समजूतदारही. कधीही 'स्टिरिओटाईप' / 'पूर्वग्रहदूषित' विचार करू नये हे मी शिकलो. पण त्याबद्दल पुढे...

क्रमशः

कांदा टोमॅटोची 'बॅचलर' भाजी... उर्फ सुगरण्याचा सल्ला

on रविवार, डिसेंबर २८, २००८

आधी नमू स्वाती अन्नपूर्णा | जीने तृप्त केले बहुतांना |
आणि दुसरी ती मेघना | आयडियादाती ||

या दोघींबरोबरच ही पाकृ आमच्या अजून एका मित्राला अर्पण... कुंदन . हा भला माणूस निष्णात स्वैपाक करतो, सध्या दुबईत असतो आणि रोज मला फोन करून 'काल पनीर मटर केलं होतं', 'आज आलू पराठे करणार आहे' असं सांगून कसला सूड उगवत असतो कोण जाणे.

***

मिपावर बर्‍याच नविन नविन पाककृति नेहमीच येत असतात. आणि या विभागात आमच्या स्वातीताईचा नंबर पहिला आहे. तिच्या पाकृ माझ्यासाठी तरी नेहमीच फक्त एक बघायचा / ऐकायचा विषय आहे. खाणार कसं? ते आधी बनवायला लागेल ना? ती भानगड कोण करणार? तर हे असं.

आणि दुसरी मेघना. तिने एकामागोमाग दणक्यात ३-४ खत्तर्नाक पाकृ अतिशय मस्त लिहिल्या होत्या. त्यातल्या साबुदाण्याच्या खिचडीच्या पाकृ नंतर तर ३-४ दिवस लाळेरं लावून फिरायची पाळी आली होती. हो ना राव... तर मेघनाच्या ष्टाईलने प्रभावित होऊन आम्ही पण एक पाकृ लिहायचीच असं ठरवलं.

तर या दोघींच्या प्रभावाखालीच असताना आम्हाला एक गुरू भेटला आणि त्याने आम्हाला एक झटपट आणि सर्वोपयोगी अशी पाकृ शिकवली.

तो मेहेरबान, कदरदान पेश है... १० मिनट मे तैयार होने वाली और संकट समय मे काम आने वाली 'कांदा टोमॅटोची बॅचलर भाजी'. बॅचलर भाजी यासाठी की, एकटं असताना, रात्री दमून घरी आलं आणि फारसं चवीढवीकडे लक्ष न देता काही तरी पटकन करायचं असेल तर बरेच 'बॅचलर' जे पाकशास्त्रात फारसे पारंगत नाही आहेत (माझ्यासारखे) ते अश्याच काहितरी पाकृचा आधार घेतात. :)

***
खरं म्हणजे, लहानपणापासूनच मला पाकशास्त्रात आज्जिब्बात गति नाहिये. स्वैपाक हा खाण्याचा प्रकार आहे, करण्याचा नव्हे, असं वाटायचं. अजूनही वाटतं. लहानपणी आईने आणि लग्नानंतर बायकोने मला या बाबतीत बिघडवायचा खूप प्रयत्न केला. मी काही माझ्या मतांपासून ढळलो नाही. बरं माझ्यावर कधी हॉस्टेलवर रहायची पाळी नाही आली त्यामुळे एकंदरित निभावलं होतं. पण गेल्या काही दिवसांपासून माझ्यावर एक मोठी आफत आली आहे. झालंय असं की सध्या एकटं रहायची पाळी आली आहे. स्वैपाकाबाबतचा माझा दृष्टिकोण असा असल्याने जेवणखाण सहजिकच बाहेर हॉटेल मधे सुरू झाले.

तशी काही ही माझी एकटं राहायची पहिलीच वेळ नाही. आधीही राहिलो आहे. आणि प्रत्येकवेळी सुखेनैव निरनिराळ्या उपाहारगृहांना उदार आश्रय दिला आहे. या वेळी पण तसेच निभेल याची खात्रीच होती. पण नाही, तसे होणे नव्हते. सुरूवातीला काही दिवस हॉटेल मधे जेवलो. पण मग तेच तेच खाऊन कंटाळा आला. एक दिवस तर मी जाऊन बसलो माझ्या नेहमीच्या हॉटेलात तर त्या वेटरने ऑर्डर न घेताच पदार्थ आणून ठेवले समोर. मी म्हणलं 'हे काय रे भाऊ?' तर म्हणाला, 'साहेब, तुमच्या आवडत्या डिशेस माहीत झाल्या आता.' मग मी हॉटेल्स बदलून जेवायला लागलो. पण लक्षात आलं की हॉटेल मधलं जेवण काही झेपत नाहिये आपल्याला. (कोण रे तो वय झालं म्हणतोय माझं? आधीच च्यायला मिपावर काही तथाकथित मित्र 'काका' म्हणताहेत. येडे लेकाचे.) पण मग आता करायचं काय? कैतरी कराच्चं म्हणजे कराच्चंच. मग हळू हळू एकदम प्राथमिक स्वैपाकाला सुरूवात केली. म्हणजे ब्रेड-बटर खाणे आणि वरती थोडा फलाहार. किंवा नुसताच भात करणे. आणि तो दह्यात कालवून खाणे. मग पुढची पायरी, टिन मधले 'सरसों का साग' नाहीतर 'पालकपनीर' गरम करून ब्रेड बरोबर खाणे वगैरे. मग माझी भीड चेपली आणि मी खिचडी वगैरेचा प्रयत्न केला. ते पण जमलं. मग माझा एक माझ्या सारखाच बॅचलर मित्र, प्रशांत, धावून आला आणि माझा गुरू बनला. माग आम्ही काय काय बनवून खायला लागलो. म्हणजे बनवायचा तो, खायचो आम्ही दोघं आणि साफसफाई करायचो मी. पण परत माझं नशिब फुटलं आणि प्रशांत गेला परत भारतात. आता आली का पंचाईत? परत एक्सपरीमेंट सुरू झाले. आणि माझ्या एका मल्याळी मित्राने मला ही झटपट पाकृ शिकवली. आता एवढं सगळं वाचून तुम्हाला वाटेल काय जबरी असेल पदार्थ वगैरे. पण तसे काही नाही. पदार्थ आहे साधाच, पण पटकन तयार होणारा आणि म्हणूनच अडीअडचणीला उपयोगी पडणारा, ही खरी महती त्याची. आणि तो सर्वोपयोगी पण आहे. म्हणजे भात, पोळी, ब्रेड, खुबूस कशाही बरोबर खा. (खुबूस म्हणजे अरब देशात मिळणारा एक भाकरी सारखा प्रकार. सगळ्या दुकानात मिळतो. त्याचे २ प्रकार असतात, मैद्याचा आणि गव्हाच्या पीठाचा. सगळ्या बॅचलर्सचा तारणहार.)

तर घ्या...

***

वाढणी: एका माणसासाठी. (दुसरा असेल आपल्याबरोबर तर आधी त्याला संभाव्य धोक्याची पूर्ण कल्पना द्यावी आणि त्याच्या स्वत:च्या जबाबदारीवर तो सामिल होत आहे असे वदवून घ्यावे.)

साहित्यः २ मध्यम आकाराचे कांदे, २ मध्यम आकाराचे टोमॅटो, २ लहान मिरच्या, ४ लसणाच्या पाकळ्या, एवढंस्सं आलं. १-१|| चमचा चिकन मसाला. (चिकन मसाला का? तर त्याच्यात सगळे इतर मसाले असतात म्हणून. म्हणजे आपल्याला बाकी काही घालत बसावे लागत नाही हो. आणि हो, त्या चिकन मसाल्यात चिकन नसतं त्यामुळे शाकाहारी मंडळींना खायला हरकत नाही अजिबात.)



कृती: मिरचीचे आडवे - तिरके काप करायचे. लसणाच्या पाकळ्या बारीक चिरायच्या. खरं म्हणजे लसूण ठेचायचा. पण आपण बॅचलर आहोत ना... मग आपल्याकडे खलबत्ता किंवा मिक्सर वगैरे नसणार. म्हणून बारीक चिरायचा (जमेल तसा, कारण परत तेच, आपण नवशिके बॅचलर ना? मग इतकं बारीक चिरायची वगैरे सवय नसते ना.) आल्याचं पण तेच. मस्त बारीक चिरायचा.



कांद्याच्या आणि टोमॅटोच्या लांब फोडी (काप) करायच्या. मला वाटतं मसाला डोश्यात जी भाजी असते त्याच्यात असा लांब कापलेला कांदा असतो.



एका कढईत तेल गरम करून मोहरीची फोडणी करायची. मोहरी तडतडली की त्यात आधी मिरची, त्यानंतर लसूण आणि शेवटी आलं घालायचं. ते चांगलं लालसर होईपर्यंत परतायचं त्या फोडणीत.



आता आधी चिरलेला कांदा घालायचा आणि मग थोड्या वेळाने चिरलेला टोमॅटो घालायचा. (किती वेळाने? तसं नक्की सांगता नाही येणार. पण २-३ वेळा भाजी करून खाऊन झाली आणि कांदा कच्चट राहिला की मग आपोआप येतो अंदाज :) )



थोडा वेळ हे सगळं नीट हलवत राहायचं. नाहीतर करपेल एका बाजूने. (तुम्हालाच खायचं आहे हे लक्षात असू द्या.) टोमॅटो आणि कांदा बर्‍या पैकी शिजला की मग त्यात हे सगळं मिश्रण बुडेल इतपत पाणी घालायचं. चवीपुरतं मीठ आणि चिकन मसाला घालायचा. नीट ढवळायचं.



साधारण ५-१० मिनिटं मध्यम आचेवर उकळत ठेवायचं. झाली भाजी तयार.

आहे की नाही झटपट? आणि सोप्पी पण. साहित्य पण फार नाही लागत. या भाजीत अजून एक करता येतं. खाताना त्यात मस्त पैकी तिखट जाडी शेव टाकून खायची. फारच छान लागते मग तर.

तर ही पाककृति इथेच संपली. पण कृति मात्र नाही संपली. पुढची कृति म्हणजे ही भाजी भाताबरोबर आणि खुबूस बरोबर ओ येईपर्यंत हाणायची. जेवायला बसताना जवळ दह्याची वाटी घ्यायला विसरू नका. कारण भाजी एकदम तिखटजाळ होते. आणि त्या बरोबर थोडं दही खाणं दुसर्‍या दिवसाच्या दृष्टीने बरं असतं. ;)


या तर मंडळी खायला. आजच केली होती. आणि खाल्ल्यावर हे लिहू शकलो म्हणजे नक्कीच बरी झाली होती. ;)

या!!!

on सोमवार, नोव्हेंबर २४, २००८

नेहमीप्रमाणे सकाळी ५.३० लाच जाग आली. खरं तर रविवारचा दिवस तरी उशिरा जाग यावी की नाही? पण शरिराला फक्त २४ तासाचंच घड्याळ कळतं. वार नाही कळत. उन्हाळा नुकताच सुरू झाला होता तरी अजून मस्त थंड वाटत होतं. पहाटे पहाटे रजई लपेटून मस्तपै़की गुरफटून अंथरूणात लोळणं या सारखं सुख नाही. सारं जग आपल्या भोवती हळू हळू उलगडत असतं आणि आपण माज करत मस्त झोपून रहायचं. सुख सुख म्हणतात ते हे. आणि आज एकदम शांतही वाटत होतं. मनातल्या सगळ्या भावना / विचार एकदम थांबल्या सारख्या झाल्या होत्या. म्हणजे एरवी कधी शांत वाटत नाही असं नाही पण आज मला जरा जास्तच जाणवत होतं. गेल्या ८-१० दिवसांपासून मी खूप अस्वस्थ होतो. सारखं कोणीतरी आपल्याला बघतंय असं वाटायचं. आजूबाजूला नजर टाकली तर जो तो आपापल्या नादात धावपळ करत आयुष्याच्या गाड्याबरोबर लळत लोंबत ओढला जातोय. कोण कशाला माझ्या कडे बघतंय? कधी कधी तर आजूबाजूला चिटपाखरू पण नसायचं. पण भावना तीच व्हायची.

सगळा माझ्या एकटेपणाचा परिणाम. दुसरं काय? आज इतकी वर्षं झाली, एकटाच राहतोय. सातवीत असताना आई गेली, राहिलो फक्त वडिल आणि मी. आई गेल्यानंतर तर खूपच जास्त माया करायला लागले माझ्यावर. पण नाही म्हणलं तरी आई अशी अचानक गेल्याचं दु:ख खूप खोलवर गेलं होतं, आम्हा दोघांच्याही मनात. त्या मुळे असेल पण खूपच जवळ आलो आम्ही एकमेकांच्या. बारावीत असताना, साधं तापाचं निमित्त झालं ते वाढत वाढत न्युमोनियावर गेलं आणि गेलेच ते पण. डॉक्टर म्हणाले पण नंतर, त्यांची जगायची इच्छाच संपली होती. राहिलो मी एकटा. नाही म्हणायला एक मावशी आहे. बाकी जवळचं असं कोणीच नाही. मावशी आग्रहाने घेऊन गेली तिच्या कडे. पण तिच्या चाळितल्या दीड खोलीत कसं जमायचं? मग मीच तिला समजावलं आणि आलो परत घरी. तेव्हापासून मी हा असा एकटा. शिकायची खूप आवड होती. शिक्षण झालं आणि लगेच नोकरी पण मिळाली, मग या गावात आलो आणि आता ५-६ वर्षांपासून इथेच आहे. लग्न का नाही केलं याचं खरं कारण लग्न झालं नाही हेच. आणि आता असंच बरं वाटतंय. एकटा जीव सदाशिव. मस्तीत जगतो. कोणाचं काही घेत नाही, घेतलं तर ठेवत नाही. पण गेल्या काही दिवसांपासून माझं सगळं तंत्रच बिघडलंय. मगाशी म्हणलं तसं सारखं कोणीतरी बघतंय असं सतत वाटायला लागलं. आधी नीट लक्षातच येईना, पण मग सवयच झाली चक्क. मी मनाशीच समजूत घालून घेतली, सगळा आपल्या एकटेपणाचा परिणाम. माणसाचं मन फार गंमतीशीर आहे. थोडं दमात घेतलं की कशालाही सरावतं बिचारं.

तर सांगत काय होतो, त्या दिवशी मात्र मी अगदी खूप शांत होतो. खूप मोठ्ठं वादळ येऊन गेल्यावर कसं सगळं एकदम शांत वाटतं तसंच वाटत होतं. मस्तपैकी आठ वाजेपर्यंत असाच लोळलो अंथरूणात. पेपरवाला पोर्‍या अंगणात पेपर टाकून, सायकलची घंटी वाजवून गेला मग मात्र मला राहवेना. सकाळी सकाळी मस्तपैकी वाफाळता चहाचा कप हातात घेऊन ताजं वर्तमानपत्र वाचणं हा माझा दुसरा वीकपॉईंट. चहाचा आणि त्या वर्तमानपत्राचा वास असा काही इफेक्ट करतो की पूर्ण दिवस उत्साह वाटतो. उठलो. चहा वगैरे बनवला आणि सोफ्यावर मस्त तंगड्या पसरून पेपर वाचत बसलो.

"डिंग डाँग"...... डोअरबेल वाजली.

च्यायला, रविवारी सकाळी ८.३० वाजता माझ्या कडे कोण तडमडलं बुवा? आश्चर्यमिश्रित राग गिळत मी दुर्लक्ष करावं का असा विचार करत होतोच तेवढ्यात डोअरबेल परत वाजली आणि या वेळी मात्र जरा लांबच वाजली. मी सणकून उठलोच. त्याच तिरीमिरीत जाऊन दार उघडलं, साले हे सेल्समन आता रविवारी सकाळी पण यायला लागले? दार उघडलं आणि चक्रावलो. एक काळा सावळा पण तजेलदार चेहरा दोन टप्पोर्‍या डोळ्यातून माझ्या कडे बघत होता. एक सेकंद मी गडबडलोच. माझा एवढा अपेक्षाभंग झाला होता की काय करावं बोलावं ते सुचेचना.

तेवढ्यात तो चेहरा हलला, जिवणी रूंदावली आणि हलकेच कुठून तरी लांबून यावे तसे शब्द आले, "काका, माझं नाव सुमित्रा". मी एकदम भानावर आलो. नीट बघितलं तिच्याकडे. एक ८ - १०वर्षांची चुणचुणित मुलगी माझ्यापुढ्यात उभी होती. साधे कपडे, केस नीट चापून चोपून बसवलेले. हातात शाळेची वाटावी अशी एक बॅग.

"काका, मी आत येऊ?"

मी भारावल्यासारखा बाजूला झालो आणि ती सरळ आत येऊन सोफ्यावर बसली. माझ्या एकदम लक्षात आलं की तिला जरा दम लागल्यासारखा झालाय. धाप लागली होती हलकी.

"कोण गं तू?" माझा पहिला प्रश्न तिला.

"काका, सांगते पण आधी पटकन मला पाणी देता का?" आणि ती परत लांब श्वास घ्यायला लागली.

माझी एकदम पंचाईतच झाली. ही कोण कुठली आणि सरळ आत येऊन बसते काय आणि पाणी मागते काय. पण तिला काहितरी त्रास होतोय हे स्पष्टच दिसत होतं. मी पटकन आत जाऊन पाणी आणलं. तिला दिलं. पाचेक मिनिटं ती तशीच डोळे मिटून शांत बसली. ती लहान जरी असली तरी एक प्रकारचं आकर्षण होतं तिच्यामधे. काय होतं ते कळत नव्हतं पण काहि तरी होतं खास. मी पण गप्प बसून ती नॉर्मलला यायची वाट बघत बसलो. थोड्यावेळाने तिने डोळे उघडले आणि परत ते मगाच्चं गोड हसू हसली.

"काका माझं नाव सुमित्रा. मी इथे जवळच ट्युशनला चालले होते. मला कधी कधी दम्याचा त्रास होतो. अचानक जड वाटायला लागलं. तेवढ्यात तुमचं घर दिसलं म्हणून तशीच आले अंगणात आणि दार वाजवलं. माफ करा हं..." परत ते गोड हसू.

"अगं माफ करा काय? तू बरोबरच केलंस. आणि त्रास कसला मला त्यात. बरं आता कसं वाटतंय? डॉक्टरला बोलावू का? इथेच जवळ आहेत एक डॉक्टर."

"नको काका, आता खूपच बरं वाटतंय."

"बस जरा आराम कर." थोडा वेळ बसू तर दे बिचारीला, मग बघू काय करायचं ते. बसल्या बसल्या ती गप्पा मारायला लागली.

"आम्ही की नै, नविनच आहोत इथे. पाचवीत आहे मी. इथे जवळच शिकवणीला जाते मी. आठच दिवस झाले. मी बघते रोज तुम्हाला. यावेळी तुम्ही ऑफिसला जायला निघता ना. मला माहित आहे." तिची गाडी भरधाव सुटली होती.

मला पण मजा वाटायला लागली. इतक्या बडबडीची सवयच नहिये मला पण छानच वाटतंय की.

"काय गं, तू राहतेस कुठे?"

"हे असं इथून सरळ पुढे गेलं की देशमुखांचा वाडा लागतो की नाही त्याच्या पुढे बघा एक मोठ्ठं आंब्याचं झाड आहे आणि त्याच्या बाजूला एक विहिर आहे ना तिथे."

"विहिरीत?", मला पण तिची चेष्टा करायची हुक्की आली.

"काय हो काका, विहिरीत नै कै. पण जवळच." ती एकदम जीभ चावून म्हणाली. मस्त गोड होती पोरगी. तिची बडबड चालली होती मी पण तिच्याशी गप्पा मारत होतो. थोड्यावेळाने तिचा चेहरा बराच चांगला वाटायला लागला.

"काका मी जाते आता. पण मला थोडं थकल्यासारखं वाटतंय. मी आता सरळ घरीच जाते. मी तुम्हाला अजून थोडा त्रास देऊ का?"

"अगं त्रास कसला, बोल की."

"तुम्ही मला सोडायला माझ्या घरापर्यंत याल? प्लीऽऽऽज"

आता नाही कसं म्हणणार. तसा थकवा दिसतच होता तिच्या चेहर्‍यावर. मी पटकन शर्ट पँट घातली आणि आम्ही निघालो. तिची बडबड चालूच.

"काका, तुम्ही कित्ती चांगले आहात हो. मला बाई कोणी मित्र मैत्रिणीच नाही अजून इथे. इतका कंटाळा येतो. आणि मला दमा आहे ना मग सगळ्यांच्या बरोबर खेळताच येत नाही. सारखं आपलं घरातच." मला पण वाईट वाटलं. एकटेपणा सवय नसताना कसा खायला उठतो हे माझ्यापेक्षा कोणाला चांगलं माहित असणार?

तिचे डोळे एकदम लकाकले. "काका, तुम्ही याल माझ्याशी खेळायला?" तिचा उत्साह बघून मलाच वाटलं, नाही कसं म्हणायचं.

मी म्हणलं, "येईन ना गं."

"बघा हां, प्रॉमिस?"

"यस, प्रॉमिस!!!" तिचा चेहरा अजूनच खुलला. बोलता बोलता वाट संपली कधी ते कळलंच नाही. तो वाडा मागे गेला आणि त्याच्या पुढेच अगदी १०० पावलांवर ते खुणेचं झाड होतं. आंब्याच्या झाडाला मोहोर अगदी मस्त आला होता.

"काका, मला कैर्‍या काढून देता?" ती नुसती उत्साहाने उसळत होती.

"अगं आत्ताशी कुठे मोहोर धरलाय. अजून कैर्‍या यायला वेळ आहे."

"ज्जा बाई, नका देऊ. नक्काच देऊ. पण सरळ नाही म्हणा ना. उगाच काहितरी कारणं सांगू नका." नाकाचा शेंडा तेवढ्यात लाल झाला होता बाईसाहेबांच्या. मला पण जरा लागलंच ते. मी नुसतं झाडावर चढून नाटक करायचं ठरवलं. तिचं मन राखायला. चढलो तसाच झाडावर. तशी मला काय सवय असणार झाडावर चढायची. धडपडत कसा तरी चढलो. एक फांदी आधाराला घट्ट धरून ठेवली. दुसर्‍या फांदीवर तोल सांभाळत उभा राहिलो. थोडवेळ उगाच इकडे तिकडे शोधायचं नाटक केलं. सुमित्राबाई खालून उगाच "ते बघा ते बघा, तिकडे दिसतीय वाटतं" करत होत्या. मी पण गुंगलो. माझ्या हालचालींमुळे झाडावरच्या मोहोराची बारीच फुलं खाली पडत होती.

अचानक मला जाणवलं, खालून आवाज यायचा बंद झालाय. "अरे, गेली कुठं" मनाशीच विचार करत मी खाली बघितलं. तिथे कोणीच नव्हतं. आता हिला काय लपाछपी खेळायचा मूड आला की काय? काय काय करावं लागेल अजून कोण जाणे. पण मी सगळीकडे नजर फिरवली तर जवळपास कुठे आडोसा पण नव्हता. गेली कुठं. मला अस्वस्थता आली. काही कळेचना. इकडे तिकडे बघता बघता बाजूच्या विहिरीकडे नजर गेली. पाणी तसं बेताचंच होतं. काळं मिट्टं पाणी हलकेच डुचमळत होतं. मी सहज म्हणून थोडी मान लांबवून बघायला गेलो. जे काही मला दिसलं, मी क्षणभर सुन्न झालो,

त्या विहिरीच्या पाण्यावर आंब्याची फुलं पडली होती आणि त्यांचा एक आकार तयार झाला होता, पाण्यावर अक्षरं उमटली होती,

"या!!! तुमचं स्वागत आहे"

एक थंडगार शिरशिरी माझ्या अंगात चमकली. एक क्षणात सगळा उलगडा झाला. म्हणजे, ती सुमित्रा... ती... सुमित्रा नव्हतीच, छे ती सुमित्राच होती, पण मग ती... बाप रे... देवा हे काय रे... त्या धक्क्याने माझं अंग शहारलं, माझा आधाराचा हात सुटला, तोल गेला आणि मी खाली विहिरीच्या दिशेने जातोय एवढीच जाणीव झाली. मी जोरात ओरडलो.
.
.
.
.
.
.
एकदम माझे डोळे उघडले आणि मी भानावर आलो. घामाने अंग डबडबलेलं होतं आणि मी माझ्या बेडवर उठून बसलो होतो. बाप रे, म्हणजे हे स्वप्न होतं? शक्यच नाही. इतकं खर्‍यासारखं? बराच वेळ तसाच बसून राहिलो. भानावर आलो. घड्याळात अजून ४.३०च झाले होते. परत एकदा मी थरारलो. आई नेहमी म्हणायची "पहाटेची स्वप्नं नेहमी खरी होतात." तिला पण तिच्या मृत्यू आधी असंच पहाटे स्वप्नं पडलं होतं असं बाबा नेहमी म्हणायचे. मी बराच वेळ विचार करत शांत बसलो.
.
.
.
.
.
.
साडे आठ वाजत आले आहेत. मी सगळं आवरून शांत पणे बसलो आहे. सत्य अटळ आहे. मी पण मनाची पूर्ण तयारी केली आहे. आत्तापर्यंत जे जगलो तोच भास होता का? आणि आता कुठे खर्‍या जीवनाला सामोरं जातो आहे का? छे: सगळा कालवा झालाय, त्या पेक्षा शांत बसावं. वाट बघत.

"डिंग डाँग"...... डोअरबेल वाजली.

मी शांतपणे उठलो. दार उघडलं. तोच गोड चेहरा माझ्याकडे बघून हसत होता.

"आलीस? चल आलोच मी. जरा दोन मिनिटं थांब हं... निरोप घेऊ दे मला."

तर मंडळी, निघतो मी. भेटूच परत कधीतरी. अहो, आश्चर्य कसलं वाटतंय तुम्हाला. मला पूर्ण कल्पना आहे मी कुठे चाललो आहे. आणि तरी मी तुम्हाला भेटू परत म्हणतोय? अहो, सुमित्रा एकटी कंटाळली म्हणून मला घेऊन चाललिये बिचारी. पण आम्ही दोघंच्या दोघंच किती दिवस खेळणार एकमेकांशी? कंटाळू ना आम्ही एकमेकांना. मग आम्हाला नविन नविन मित्र मैत्रिणी नकोत का? म्हणून म्हणलं... भेटू परत. नक्की बरं का... येतो आता.

माझं खोबार... भाग ५

on रविवार, नोव्हेंबर ०९, २००८

माझं खोबार... भाग १ , ... भाग २ , ... भाग ३ , ... भाग ४

*************

मित्रहो, आत्तापर्यंत मी माझ्या खोबारपर्यंतच्या प्रवासाबद्दल (जो माझा पहिला परदेश प्रवास होता) लिहिलं. 'केल्याने देशाटन...' या उक्तिची सत्यता पटायला खरं म्हणजे हा एक प्रवासच पुरेसा होता. सौदी अरेबिया मधे वास्तव्य करताना तर खूपच अनुभव आले, माणसं भेटली. निरनिराळ्या विचारधारा जवळून बघायला मिळाल्या. लोक कसे विचार करतात, त्यांच्या विचारांमागची भूमिका काय असते हे कळले. आता मी काही अनुभव सांगत पुढे जाणार आहे. हे अनुभव केवळ विचित्र (आपल्या दृष्टीने) समजूती आणि चालीरिती वगैरे तुमच्या पुढे मांडायचे म्हणून नव्हे तर तेथिल जीवनावर किंवा त्यांच्या विचारपद्धतीवर थोडा प्रकाश पडावा म्हणून लिहिणार आहे. मागेच लिहिल्या प्रमाणे मी जे काही लिहिणार आहे ते संपूर्ण पणे सत्य असेल, आपल्या भारतिय मनाला त्यातल्या काही गोष्टी 'सुरस आणि चमत्कारिक' वाटतील नक्कीच, पण हेच तर आहे 'अरबस्तान'... सुरस आणि चमत्कारिक.

चला तर मग...

*************

.... मस्त पैकी आंघोळ केली आणि बेडवर येऊन पडलो. मनात विचार चालू होते, कसं असेल ऑफिस? कसे लोक भेटतील? बाजूलाच खिडकी होती. सहज लक्ष गेलं, आकाश निरभ्र होतं. छान चांदणं होतं. चंद्राची सुंदर कोर दिसत होती. खूपच प्रसन्न वाटलं... मी त्या उबदार अंथरूणात सुखावत होतो, सगळा शीण जात होता. डोळे कधी मिटले ते कळलंच नाही....

*************

सौदी अरेबिया प्रमाण वेळ आणि भारतिय प्रमाण वेळेत फक्त अडिच तासाचाच फरक असल्याने (सौदी वेळ मागे) जेट लॅग वगैरे तसा फारसा जाणवत नाही. पण थोडा फरक जाणवतोच. सकाळी तशी लवकरच जाग आली. उजाडायला अजून थोडा वेळ होता, मिट्ट काळोख होता. थंडी मात्र खूप होती. मला आश्चर्यच वाटलं. आपली अशी समजूत असते की अरबस्तानात वाळवंटंच आहेत सगळीकडे त्या मुळे कायम गरमी असणार. पण तसे नाही. इथे ऋतू दोनच. उन्हाळा आणि थंडी. आणि दोन्ही अत्यंत भयानक, एक्स्ट्रीम. उन्हाळ्यात तापमान ५०डिग्री सेंटिग्रेडच्या वर गेलेले मी अनुभवले आहे. तसेच हिवाळ्यात तापमान ५ डिग्री सेंटिग्रेडच्याही खाली जातं. पण थंडीची खासियत म्हणजे वारा. भयानक वेगाने हा वारा वाहत असतो. रस्त्यावरून चालताना वार्‍याच्या विरूद्ध दिशेला चालणं जवळपास अशक्य. मग एखाद्या इमारतीच्या आडोश्याला उभं राहायचं थोडा वेळ. आणि जर का २ इमारती खूप जवळ जवळ असतील तर त्या चिंचोळ्या चॅनेल मधून जाताना तर त्या वार्‍याला भयानक जोर यायचा आणि आवजही चढायचा त्याचा.

हिवाळ्यात अजून एक वाईट प्रकार म्हणजे 'वारा'. आणि त्यामुळे उठणारं 'सँडस्टॉर्म'. कुठल्यातरी एका चित्रपटात दाखवल्याचं आठवतंय की नायक वाळवंटातून जात असतो आणि प्रचंड वारा वगैरे सुटतो. वाळूचं वादळ वगैरे होतं. अगदी तसंच नाही पण बर्‍यापैकी जवळपास जातं हे शहरातलं सँडस्टॉर्म. खरं तर ही वाळूची वादळं १२ महिने मधून मधून चालूच असतात (आणि साली नेमकी गुरूवारी / शुक्रवारीच होतात, वीकेंड सगळा नासतो :( ). तिथे सगळ्या खिडक्या अगदी पॅकबंद असतात, धूळ आत येऊ नये म्हणून आणि घरात सतत एसी किंवा हीटर चालू असतात त्यामुळे. पण एकदा का असं वादळ सुरू झालं की, अतिशय बारीक धूळ घरात शिरतेच शिरते. संपूर्ण घरात एक तलम असा धुळीचा थर जमतो. बाहेर रस्त्यांवर व्हिजिबिलिटी खूपच कमी होते. तरी सुध्दा सौदी लोक आपापल्या गाड्या जोरात पळवत असतात. अश्या वातावरणात खूप आणि भयंकर असे अपघात होत असतात. सोसाट्याचा वारा सुटलेला असतो. मी जेव्हा गाडी चालवायला लागलो तेव्हा अश्या वातावरणात गाडी कशी बघताबघता नियंत्रणाबाहेर जाते याचे खूप अनुभव घेतले आहेत. म्हणजे, आपण असे हायवेवरून १००-१२० कि.मी. वेगाने जात असतो. अचानक वारा सुटतो, धूळ उडते आणि १-२ मिनिटांच्या आत काही दिसेनासं होतं. त्यातच वार्‍याच्या प्रचंड झोतामुळे (जर का तो वारा गाडीच्या डावी-उजवी अश्या दिशेने असेल तर) गाडी सारखी एका बाजूला ढकलली जाते. स्टीअरींग व्हील गच्च धरून ठेवावं लागतं. नाहीतर क्षणात गेलीच गाडी रस्त्याच्या बाहेर. वार्‍याचा जोर प्रचंड असतो, विशेषतः शहराबाहेर पडलं आणि मोकळा भाग सुरू झाला की वार्याणने घातलेला धुमाकूळ सहज लक्षात यायचा. एकदा मी एक खूपच खतरनाक दृश्य बघितलं. हायवे वरून जात होतो आणि एका ठिकाणी जाहिरातींची होर्डिंग्ज लावायला मोठे मोठे स्टीलचे खांब उभे केले होते. एक दिवस जोराचं वादळ झालं आणि दुसर्‍या दिवशी ते खांब जागोजागी वाकलेले होते. दिवसच्या दिवस सूर्यदर्शन होत नसे. मी पुढे जेव्हा माझ्या स्वतःच्या घरात राहायला गेलो तेव्हा काढलेली छायाचित्रं खाली देत आहे.


दुपारी बारा - साडेबाराला काढलेला सूर्याचा फोटो.




असंच एक वादळ ऐन भरात असताना बल्कनीतून काढलेले फोटो. वेळः भर माध्याह्नीची.


वरील ४ फोटोंपैकी पहिल्या फोटोत जी मशिद अंधुक दिसते आहे तिचा स्वच्छ सूर्यप्रकाशात काढलेला फोटो.

*************

तर मी असा जागा होऊन अंथरूणात लोळत होतो. खूपच फ्रेश वाटत होतं. तेवढ्यात एक खतरनाक रामसे चित्रपटांसारखा भयानक आवाज यायला लागला. एखाद्या भयाण निर्मनुष्य अश्या जागी एक भूतबंगला असतो आणि तिथे कसा एक प्रकारचा शिट्टी मारल्या सारखा भेसूर आवाज येतो थेट तसा. माझी झोप पूर्ण उडाली. (त्या वेळी प्रियालीला ओळखत नव्हतो, नाही तर तिचीच आठवण आली असती ;) ) काही केल्या कळेना. थोड्या वेळाने एक सहकारी उठला तेव्हा त्याला पहिला हाच प्रश्न केला. तो खूप हसला. म्हणाला, 'अरे या खिडक्या एकदम एअरटाईट नसतात रे. त्या मधे कुठेतरी गॅप राहते आणि मग बाहेर हवेचा वेग खूपच असल्याने ती हवा या फटीतून आत घुसत राहते त्या मुळे असा आवाज येतो'. बाप रे.... असला आवाज? कधी एखाद्या ठिकाणी एकटं रहावं लागलं तर आफतच आहे, (दैवयोगाने तो पण प्रसंग आला माझ्यावर २-३ वेळा. तेव्हाची माझी अवस्था पूर्ण आठवते आहे अजूनही.)

लगेच आंघोळ वगैरे करून तयार झालो. इथे आयता नाश्ता मिळणार नव्हता. घरी म्हणजे कपडे वगैरे करुन तयार झालं की तो पर्यंत आई / बायको ब्रेकफास्ट समोर ठेवत असे. इथे सगळे तयार होऊन एकदम बाहेर पडत असत. जवळच एक 'कॅफेटेरिया' होता. तिथे चहा / सँडविच वगैरे खाऊन मग सगळे आपाआपल्या कस्टमरकडे जात असत. काही लोक ऑफिसमधे जात. कंपनीने एक गाडी आणि ड्रायव्हर ठेवला होता सगळ्यांच्या दिमतीला. बाकीच्यांचं आटोपेपर्यंत वाट बघत बसलो. समोरच पेपर पडला होता. रोज सकाळी मस्त ब्रेकफास्ट करत करत पेपर वाचायची सवय होतीच, इथे आधीच पेपर पडला होता हातात. इथले पेपर कसे असतात हे कुतूहल होतंच. अरब न्यूज हे तिथलं एक प्रसिद्ध वर्तमानपत्र. सहज चाळता चाळता एक बातमी नजरेस पडली. आदल्या दिवशी विमानतळावर बघितलेल्या सुरक्षेचा आणि एका पाकिस्तानी कुटुंबाला पकडून नेताना पाहिले होते त्या घटनेचा उलगडा झाला.

अंमली पदार्थांच्या बाबतीत सौदी अरेबियाचे कायदे फार म्हणजे फारच कडक आहेत. अंमली पदार्थ देवन करणार्‍याला किंवा त्यांची तस्करी करणार्‍याना 'देहांत' हे एकमेव शासन आहे. आणि या शिक्षेची अंमलबजावणी अगदी पुरेपूर होते. अजिबात हयगय होत नाही. या प्रकारामुळे तस्करी करणारे नविन नविन युक्त्या वापरतात. असाच एक प्रकार आदल्या दिवशी घडला होता. अफगाणिस्तानात अंमली पदार्थांचं उत्पन्न खूप होतं आणि तो देश संपूर्ण जगात या बाबतीत पहिल्या तीन क्रमांकात आहे हे तर सगळ्यांनाच ठाऊक आहे. तिथे गरिबी पण खूप आहे. त्याचाच फायदा हे तस्कर घेतात. ज्या माणसाला आयुष्यात कधीही पोटभर खायला नाही मिळालं त्याला जर काही रकमेची लालूच दाखवली तर तो कितीही धोकादायक कामं करायला सहजी तयार होतो. जिवंत सहीसलामत आलाच परत तर पैसा मिळतो. पकडला गेला आणि मेला तर कमीत कमी आई बाप / बायकापोरं तरी सुखात जगतील असा हा साधा सोपा पण भयानक हिशेब असतो.

तर झालं होतं असं. सौदी अधिकार्‍यांचं पाकिस्तान / अफगाणिस्तान कडून येणार्‍या प्रवाश्यांकडे तसं विशेष लक्ष असतंच. तसंच या वेळीही होतं. एक मोठं कुटुंब उतरलं होतं विमानातून. बरीच विमानं थोडीफार आगेममागेच आल्यानं विमानतळावर झुंबड उडाली होती. तशातच विमानतळावरच्या एका भागातलं वातानुकूलन बंद पडलं होतं. या कुटुंबातल्या सगळ्या बायका प्रथेप्रमाणे नखशिखांत काळ्या बुरख्यामधे झाकलेल्या होत्या. त्यातल्या एकीकडे एक अगदी छोटं असं लहान मूल होतं आणि तिने त्याला हातात आडवं धरलं होतं. इमिग्रेशन वगैरे चालू होतं. वातानुकूलन बंद पडल्यामुळे थंडी असून सुद्धा आत मधे बर्याधपैकी उकडत होतं. मुलं रडत होती. पण एका अधिकार्यानच्या लक्षात आलं की त्या बाईच्या हातातलं मूल अजिबात रडत नाहिये आणि काही हालचालपण करत नाहिये. तो मुद्दाम तिच्यावर पाळत ठेवून राहिला. बराच वेळ तसाच गेला मुलाची काहीच हालचाल नाही आणि त्या बाईने पण त्याला दूध पाजणे वगैरे काही नाही. त्याला काहितरी संशयास्पद वाटले. अजून बराच वेळ गेल्यावर त्या पूर्ण कुटुंबाला एका बाजूला नेण्यात आलं आणि पूर्ण झडती घेण्यात आली. तेव्हा कळलं की ते मूल मेलेलं होतं आणि त्याच्या शरिरात आत मधे अंमली पदार्थ भरण्यात आले होते. (पेपर मधे असे आले होते की तो इतका निर्ढावलेला अधिकारी सुद्धा टॉयलेट मधे जाऊन ओकला होता!!!) त्या पूर्ण कुटुंबाला अटक करण्यात आली. (पुढे असे कळले की त्या बायका आणि इतर मुले यांना काही काळ तुरुंगात टाकून मग डीपोर्ट करण्यात आले. पण त्या सगळ्या पुरूषांना मात्र देहदंड झाला. मारून टाकलं.) पहिल्याच दिवशी सकाळी असलं काही वाचून खरं तर थोडी खिन्नता आली मनाला. पण हळू हळू सवय झाली पुढे असलं काही तरी वाचायची. मी पण निर्ढावलो. :(

नंतर सगळे बाहेर पडलो. पोटभर न्याहारी झाल्यावर ऑफिसकडे निघालो. पहिलाच दिवस असल्याने ऑफिस मधे काही सोपस्कार पार पाडायचे होते. क्लायंट कडे दुसर्‍या दिवसापासून जायचे होते. गाडी ऑफिसच्या दिशेने निघाली. सगळ्यात पहिल्यांदा मनात काय भरलं असेल तर मोठे रस्ते, एक प्रकारचा 'मोकळेपणा' आणि रस्त्याच्या मधोमध दुभाजकावर असलेली हिरवळ आणि फुलझाडं. पूर्ण रस्ताभर जांभळ्या, निळ्या, पिवळ्या फुलांचे ताटवेच्या ताटवे पसरले होते. जेवढी हिरवळ मी भारतात नाही बघितली तेवढी सौदी अरेबिया सारख्या वाळवंटात बघितली. छान प्रसन्न वाटत होतं. मला प्रश्न पडला की या वैराण भागात अशी हिरवळ आणि ताटवे बनवायचे आणि त्यांची निगा राखायची म्हणजे किती पाणी लागत असेल. थोडं पुढे गेलं तर एक भला मोठा पाण्याचा टँकर दुभाजकाच्या बाजू बाजूने अगदी हळू हळू जाताना बघितला. त्याच्या मागोमाग एक माणूस हातात पाईप घेऊन त्या टँकर मधलं पाणी त्या झाडांना आणि हिरवळीला घालत होता. आपल्या कडे लाखो लोकांना साधे स्वच्छ पिण्याचे पाणी मिळत नाही. आणि इथे वाळवंटात या लोकांनी अक्षरशः नंदनवन फुलवले होते. मी आमच्या ड्रायव्हरला विचारले की हे पाणी एवढ्या मोठ्या प्रमाणावर येतं कुठून? उत्तर ऐकून मी अजूनच चाटच पडलो. सौदी अरेबियाला खूप मोठा समुद्र किनारा लाभला आहे. इथे बर्‍याच ठिकाणी 'वॉटर डीसॅलिनेशन प्लँट्स' आहेत. तेल आणि नॅचरल गॅस मुबलक आणि अतिशय स्वस्त प्रमाणात उपलब्ध असल्याने असे प्लँट्स चालवणे खूपच सोपं आणि किफायतशीर पडतं. तर अश्या प्रकारे पाणी मुबलक प्रमाणात उपलब्ध होतं. एका क्षणात पेट्रोडॉलर्सची ताकद समजली. शिवाय हेही लक्षात आलं की भले तिथे लोकशाही नसेल पण येणार्‍या पैश्यामुळे सरकारने प्राथमिक सुविधा म्हणजे रस्ते, पिण्याचे पाणी वगैरे खूपच उत्तम रितीने पुरवले आहे. त्या बाबतीत तरी कोणाला नावं ठेवायचा काहीच चान्स नाही लोकांना.



आमचं ऑफिस 'पेट्रोलियम सेंटर' नावाच्या कमर्शियल सेंटर मधे होतं. बर्यारच मोठ्या मोठ्या तेल धंद्याशी निगडीत कंपन्यांची कार्यालयं या इमारतीत आहेत. ऑफिस अगदी प्रशस्त होतं पण तिथे भयानक शांतता असायची. क्वचित कधी एखादा माणूस दिसायचा. ऑफिसातले बहुतेक लोक बाहेरच असायचे. दर गुरूवारी मात्र सगळे ऑफिसमधे असायचे. त्या दिवशी नुसतं गजबजून जायचं. सगळे सोपस्कार पूर्ण करे पर्यंत दुपार उलटून गेली. पहिलाच दिवस असल्यामुळे काम काहीच नव्हतं. मस्त आरामच चालला होता. कुठल्या प्रोजेक्टवर मला काम करायचं हेही ठरलं होतं त्या मुळे त्या बद्दल थोडी माहिती वाचत होतो. निवांत गेला दिवस. एक गंमतीची गोष्ट घडली. तिथला एक सहकारी खूपच चांगला होता. छान गप्पा वगैरे मारत होता. त्याने खूप गंमतिदार चित्र दाखवलं. म्हणाला "मला अजून दोनच वर्षं झाली आहेत. तू किती दिवस रहायचं ते, हे चित्रं पाहून ठरव." :)



संध्याकाळी लवकरच हॉटेलवर परत आलो. एक एक जण येत होता परत. जेवायला एका जवळच्याच ठिकाणी गेलो. खरं तर नॉन व्हेज खात नसल्यामुळे मला इथे आपल्या जेवणाची कशी सोय होईल अशी एक शंका होतीच मनात. पण जिथे जेवायला गेलो होतो त्या भागात बरीच भारतिय रेस्टॉरंट्स दिसली. आणि बहुतेक ठिकाणी थाळी आणि शाकाहारी पदार्थ मिळतात हे ऐकून बरे वाटले. मस्त जेवून वगैरे हॉटेलवर आलो परत. आत्ताशी कुठे ८.३० / ९ च वाजले होते. हॉटेलच्या लॉबीत जरावेळ गप्पा मारत बसलो. रिसेप्शनवर पण कालचा इजिप्शियन नव्हता. एक कोणीतरी हैद्राबादीच दिसत होता. आमच्याच वयाचा पोरगा होता. तो पण आमच्यात येऊन गप्प मारयला लागला. बोलता बोलता तो आमच्या बॉसला म्हणाला, 'क्या मियां, इत्ते दिनो से बोल रहा हूं, कुछ अच्छासा जॉब दिलाओ. आप कुछ नाही कर रे.' आमचा बॉस म्हणाला त्याला, 'अरे हमारा सॉफ्टवेअर डेवलपमेंट इधर नही है, वो सब इंडिया मे है. फिर भी ट्राय करता हूं.' मी विचार करत होतो की हा रिसेप्शनिस्ट पोरगा, सॉफ्टवेअर डेवलपमेंट मधे काय करणार?" त्यालाच विचारले. त्याची हकिकत ऐकल्यावर मात्र नसते विचारले तर बरे झाले असते असे वाटले. कमीतकमी पहिल्या दिवशी तरी नको.

त्याची कहाणी अशी. तो राहणारा हैद्राबादचा. घरची गरिबी. ६-७ भावंडं. घरी कमावणारे वडिल एकटे. हा शिकला. पदवीधर झाला. ओरॅकलचे वगैरे कोर्स केले आणि एका छोट्या कंपनीत नोकरी पण मिळाली. पण डोक्यात गल्फ मधे जायचे वेड घुसले. पैसा कमवायचा, बस्स्स. एक एजंट भेटला. म्हणाला १ लाख रुपये लागतील, तुला सौदी अरेबियाचा व्हिसा आणि नोकरी देतो. याच्या डोक्यात तर पक्कंच घुसलं. पण एक लाख रुपये आणायचे कुठून? याची तळमळ बघून त्याच्या बापालाही वाटलं, पोरगं जाईल तिकडे तर कमवेल व्यवस्थित आणि पैसा दिसेल आपल्याला पण. बापने घर गहाण टाकलं आणि उभे केले पैसे. त्या एजंटने व्हिसा मिळवला. आणि नोकरी पण. एका मोठ्या हॉटेलमधे काँप्यूटरशी संबंधित काम करायचे. हा खूष झाला. त्याच धुंदीत आला इथे. पहिल्याच दिवशी दणका बसला. इथल्या पध्दतीप्रमाणे त्याचा पासपोर्ट काधून घेतला त्याच्या मालकाने आणि सरळ एक बांधकाम चालले होते (तेच ते मोठे हॉटेल जिथे हा काँप्यूटरचे काम करणार होता :) ) तिथे नेऊन लाद्या बसवायच्या कामावर लावला. हा पोरगा अक्षरशः कोलमडला. खूप रडला भेकला. २-३ दिवस अन्नपाणी सोडलं त्याने. काही उपयोग झाला नाही. शेवटी चूपचाप तेच काम केलं २-३ महिने. नंतर अजून असंच काही. हळूहळू त्या मालकाशी नीट वागून संबंध नीट बनवले आणि मग या हॉटेलला रिसेप्शनिस्ट म्हणून ठेवला त्याला. त्याच दिवशी माझा पण पासपोर्ट काढून घेतला होता कंपनीत. आज ते सगळं आठवून हसायला येतंय. तेव्हा हादरलो होतो. तरी बरं आमचे सगळे सहकारी भारतिय होते आणि तशी काही भिती नव्हती. पण त्या दिवशी अस्वस्थ झालो होतो हे नक्की.

*************

दुसर्‍या दिवसांपासून काम नियमित सुरू झालं. हळू हळू मी पण रूळलो. काही दिवसांनी हॉटेल सोडलं आणि एका भारतिय कुटुंबात पेइंग गेस्ट म्हणून राहू लागलो. तेवढंच जरा घरच्या सारखं वाटायचं. रुटिन आयुष्य सुरू झालं. एक प्रकारचा सरावलेपणा आला माझ्यात. जी काही अलिखित बंधनं असतात ती सगळी अक्षरशः 'सेकंड नेचर' सारखी अंगात भिनली हळूहळू. सौदी अरेबिया बद्दल जी एक भिती वाटत होती ती गेली.

बंधनं म्हणाल तरी तशी ती फारशी जाचक नव्हती. पण अडचण मात्र नक्कीच व्हायची. दिवसातून पाच वेळा प्रार्थना होते. आपल्या कडे याला नमाज़ म्हणतात, पण खरा अरबी शब्द आहे 'सलाह'. तर ही सलाह ५ वेळा असते आणि प्रत्येक वेळी आधी 'अझान' (मूळ अरबी शब्द 'अधान') होते. ही अधान झाली की पटापट दुकानं बंद होतात, माणसं रस्त्यावरून गायब होतात. सगळीकडे सुनसान शांतता पसरते. प्रार्थना संपली की सगळं पूर्ववत्. सुरूवातीला सवय नसल्याने जरा विचित्र वाटायचं पण नंतर सवय इतकी झाली की प्रार्थनेच्या वेळा सहज लक्षात राहू लागल्या. प्रार्थनेच्या वेळा लक्षात ठेवाव्या लागत कारण, त्या सतत बदलत असतात. नमाजाची वेळ ही आकाशातल्या सूर्याच्या स्थानावर अवलंबून असते. म्हणजे सूर्योदयाच्या आधी केली जाते ती 'फजर', सूर्य बरोबर डोक्यावर आला की 'धुहर', सूर्य कलायला लागला की 'असर', सूर्य मावळला की 'मघरिब' आणि सूर्यास्तानंतर १-१.५ तासांनी 'इशा'... अश्या त्या पाच प्रार्थना. पूर्ण वर्षात दिवस लहान मोठा होत जातो. त्यामुळे या प्रार्थनांच्या वेळा पण बदलत जातात. उन्हाळ्यात खोबारला खूप लवकर म्हणजे सकाळी ४ वगैरे वाजताच उजाडायचे. साहजिकच त्या वेळी सकाळ्ची प्रार्थना ३.३० ला वगैरे व्हायची. आणि संध्याकाळी ७-७.३० ला सूर्यास्त व्हायचा तर त्या वेळी 'मघरिब' आणि मग 'इशा' रात्री ९ वाजता वगैरे. हिवाळ्यात सूर्योदय ६.३० च्या सुमारास आणि सूर्यास्त मात्र संध्याकाळी ४.३० वाजताच. साहजिकच प्रार्थनेच्या वेळा पण पुढे मागे होत, आणि तेवढ्या वेळात बाहेर काहिही करता येत नाही म्हणून त्या वेळा लक्षात ठेवून त्या प्रमाणे सगळे आखावे लागायचे. बरं या वेळी तिथले संस्कृतिरक्षक (मुतव्वा) सगळीकडे फिरत असतात. एखादा मुसलमान प्रार्थनेला न जाता नुसताच उभा असलेला आढळला तर त्याला पायावर वेताच्या छडीचे २-४ फटके मारून जवळच्या मशिदीत पिटाळत. :) (मुसलमान नसलेल्यांना काय करत ते सांगेनच पुढे ;) )

अर्थात ही बंधनं पण स्थळाप्रमाणे कमी अधिक जाचक व्हायची. सौदी अरेबिया हा एक अतिप्रचंड देश आहे. त्यामुळे स्थानिक चालींमधे फरक असणारच. त्यामानाने खोबारला फारसं कर्मठ वातावरण नव्हतं. पण १५ किमी वरील दम्मामला त्या मानाने वातावरण जास्त कडक होतं. रियाध मधे तर खूपच कर्मठपणा आहे आणि अगदी अंतर्भागात काही ठिकाणी कल्पनातीत कर्मठ लोक आहेत.

अर्थात एक प्रकारचा दबले पणा असायचा सतत पण मित्र वगैरे झाले आणि तेवढ्या वर्तुळात आयुष्य सिमीत पण एकंदरीत मजेत जाऊ लागलं. पण तेवढ्यात एक अशी घटना घडली की त्या मुळे मी परत 'सौदी अरेबिया काय चीज आहे' या वास्तवात परत आलो.

एका शुक्रवारी, सुट्टीचा दिवस असल्याने, आमच्या कंपनीच्या ड्रायव्हरला पटवून एका मित्राकडे जायचा बेत बनवला होता. तो जरा लांब राहायचा म्हणून लवकरच निघालो. शुक्रवारी संपूर्ण सौदी अरेबिया पूर्ण पणे बंद असतं. तो अतिशय महत्वाचा प्रार्थनेचा दिवस. इतर दिवशी नमाज न पढणारे (सौदी अरेबियात असा मुसलमान विरळाच) लोक सुद्धा त्या दिवशी न चुकता नियमाने नमाज पढत. दुपारचा नमाज हा अत्यंत महत्वाचा असतो. त्या नमाजाच्या आधी एखादे लांबलचक प्रवचन (अरेबिक शब्द - खुत्बा) असतं. तर आम्ही निघालो सकाळचे लवकरच आणि थोड्या वेळात नमाजाची वेळ झाली. आमचा ड्रायव्हर एके ठिकाणी गाडी उभी करून गेला नमाज पढायला. मी शांतपणे गाडीत एसी लावून बसून राहिलो. नमाज वगैरे झाला तब्येतीत, मी म्हणलं आता येतील चालकसाहेब. तेवढ्यात त्या मशिदी समोरच्या मोकळ्या मैदानात सायर्न वाजवत ५-६ पोलिस व्हॅन्स आल्या. त्यांच्या मागोमाग एक ऍम्ब्युलन्स. मला प्रचंड टेंशन आलं. काय भानगड झाली आहे काही कळेना. सलाह संपवून बाहेर येणारे लोक मात्र त्या व्हॅन्स पाशी जमा होत होते. थोड्या वेळाने एका व्हॅन मधून एका माणसाला बाहेर काढले. तो अर्धवट बेशुद्ध होता, म्हणजे त्याला गुंगीचे औषध देण्यात आले असावे असे वाटत होते. माझी ट्यूब पेटली एकदम. हा काहीतरी फटके वगैरे देण्याची शिक्षा अंमलात आणण्याचा कार्यक्रम असावा. मी गाडीतून उतरलो आणि तिथे थोडा मागे जाऊन उभा राहिलो. माझी उत्सुकता पार ताणली गेली होती. हे असं काही होतं इथे असं खूप ऐकलं होतं पण अचानक बघण्याचा योग आला होता. थोडा वेळ तसाच गेला. गर्दी पण वाढली. त्या गुन्हेगाराला खाली गुडघे टेकून बसायला लावले. त्या पोलिसांपैकी एकाने एक लांबलचक फर्मान उघडले आणि वाचले. (नंतर कळले की ते त्याच्यावरचे आरोप आणि शिक्षेबद्दलचे न्यायपत्र होते). त्या नंतर जवळ जवळ ५-१० मिनिटे परत काहीच नाही. सगळे शांत उभे होते. पोलिस सुद्धा. कोणीच काही बोलत नव्हते. (हे पण नंतर कळलं की न्यायपत्र वाचनाच्या शेवटी असं म्हणलेलं असतं की या गुन्ह्याचा जो कोणी बळी असेल तो / ती किंवा त्यांचे वारस या माणसाला माफ करून किंवा काही पैश्याच्या मोबदल्यात मरणापासून वाचवू शकतात. त्या साठी तो ५ मिनिटांचा वेळ. आणि असे बरेच वेळा घडते की गुन्ह्यात बळी ठरलेले त्या गुन्हेगाराला काही पैसे घेऊन किंवा तसेच माफ करतात. अश्या पैशाला 'दिया' म्हणतात, इंग्लिश मधे 'ब्लड मनी' असा शब्द प्रचलित आहे.) आणि एकदम एका दुसर्‍या व्हॅन मधून एक माणूस बाहेर आला त्याच्या हातात होती एक तलवार. एका क्षणात मी समजलो. हा फटके बिटके मारण्याचा कार्यक्रम नव्हता. मी चक्क एक देहांत शासन अंमलात आणण्याचा कार्यक्रम बघत होतो. मला घाम फुटला. या प्रकाराबद्दल बोलणं सोपं असतं, कल्पना करणं सोपं असतं.... अवचितपणे असं समोर दृश्य उभं ठाकलं तेव्हा मात्र मी हादरलो. डोळे मिटून घेतले. हे सगळं लवकर आटपावं म्हणून देवाची प्रार्थना करत होतो. एक मोठा 'सप्प्प' असा आवाज आला... एक सेकंद सगळेच शांत होते. तेवढ्यात टाळ्या वाजवल्याचा आवाज आला. डोळे उघडले. समोर रक्ताचं थारोळं, एक धड आणि एक मुंडकं. पोलिस आणि काही मुतव्वा टाळ्या वाजवत होते. जगातला एक पापी नष्ट केल्याचा आनंद व्यक्त करत होते. मी काहिही विचार न करता मागे वळलो, धावत धावत गाडीपाशी आलो. ड्रायव्हर आत बसला होता. गाडी चालू होती. तो म्हणाला, "कशाला गेलास तिथे? मी पहिल्यांदा हे बघितलं तेव्हा १५ दिवस जेवलो नव्हतो. काही खाल्लं की उलटी व्हायची. मी तुला जाताना बघितलं, हाका मारल्या तुला पण तुझं लक्षच नव्हतं." मी कसाबसा एवढंच बोललो, "आधी गाडी सुरू कर. इथनं नीघ." आम्ही तिथून निघायच्या आत सगळं मैदान रिकामं झालं होतं आणि दोन माणसं एका मोठ्या टँकर मधलं पाणी टाकून ती जागा साफ करत होते. दुसर्‍या दिवशी तिथनं गेलो तर काल इथे असं काही घडलं असेल अशी शंका सुद्धा येत नव्हती.




http://lh6.ggpht.com/_ES5F-Hw1Gmg/SRX69ehf-cI/AAAAAAAAAX8/Rf4PBORuZR8/s400/saudi_law.jpg

(संपादक - इथे दिलेले चित्र हे बघणार्‍याचे मन विचलित करणारे भयावह असे असल्याकारणाने संपादित करुन काढून टाकले आहे. सत्य असले तरी सर्वसामान्य वाचकाला इतक्या भयावह पद्धतीने ते बघणे नकोसे वाटते. लेखकाने संपादनामागच्या भावना लक्षात घ्याव्यात!)

मूळात मला वेगवेगळ्या धर्मांबद्दल, संस्कृतिंबद्दल, लोकांबद्दल कुतूहल फार आहे. पण त्या दिवशी हा प्रकार बघितल्यावर मनात आलं, "नक्की कसे आहेत हे लोक? काय म्हणतो यांचा धर्म? खरंच का असं काही आहे त्याच्यात? जाणून घेतलंच पाहिजे." आणि हळूहळू मी त्याबद्दल वाचायला लागलो. लोकांना प्रश्न विचारायला लागलो.

क्रमशः

(संपादक मंडळासाठी सूचना: या लेखातील काही छायचित्रे आंतरजालावरून घेतली आहेत. धन्यवाद.)

माझं खोबार... भाग ४

on रविवार, नोव्हेंबर ०९, २००८

माझं खोबार... भाग १ , ... भाग २ , ... भाग ३

मला घ्यायला माझे दोन सहकारी येणार होते. सगळं नीट ठरलं होतं. त्यांनी कधी मला बघितलं नव्हतं पण ते हातात पाटी घेऊन उभे राहणार म्हणाले होते. त्यामुळे ती काही चिंता नव्हती. ते प्रवासाचे दिव्य पार पडले होते. आता सरळ गाडीत बसायचं आणि तडक मुक्कामी जाऊन आडवं व्हायचं. त्या मुख्य दरवाज्याची सरकती दारं उघडली आणि...

*************

मला बाहेर यायला इतका जास्त वेळ लागल्यामुळे मी बाहेर येईपर्यंत बरेचसे प्रवासी निघून गेले होते. तेव्हा खोबारच्या विमानतळावर फारशी रहदारी नसल्यामुळे बराच शुकशुकाट पसरला होता. तुरळक गर्दी होती. मी शोधत होतो माझ्या सहकार्‍यांना. माझी अपेक्षा नव्हती की हारतुरे घेऊन उभे असतिल पण गेला बाजार हातात माझ्या नावाची पाटी घेऊन तरी असतिलच असतिल. बघतो तर बाहेर तसा काहीच प्रकार दिसेना. मला वाटलं की असतिल इथेच कुठे तरी, इथेच थांबू थोडा वेळ म्हणजे ते आपल्याला शोधत असतिल तर आपण सापडू त्यांना चटकन. बराच वेळ थांबलो तिथे. १० मिनिटं झाली - १५ मिनिटं झाली... २०-२५ मिनिटं झाली तसा माझा धीर सुटला. काहितरी गडबड नक्कीच होती. काय करावं? मी जरा इकडे तिकडे फिरून नजर टाकायला सुरूवात केली. काहीच उपयोग नाही झाला. आधीच सौदी अरेबिया बद्दल एक भिती असते आपल्या मनात त्यात परत आल्या आल्या एवढा मोठा दणका बसला होता की मी पार ढेपाळलो होतो. मनात विचार येत होता, 'मरू दे साला... पुढचं फ्लाईट बुक करूया आणि जाऊ परत.' पण तिकिट तरी कसं काढणार? खिशात पैसे कुठे होते तेवढे. कंपनीतून सांगितलं होतं की फक्त थोडेसे हातखर्चापुरते घेऊन ये बरोबर, आल्या आल्या तिथल्या चलनात ऍडव्हांस देऊ तुला. त्यामुळे खिशात फक्त १०० सौदी रियाल होते.

बरं त्या वेळी मोबाईल फोन्स पण नव्हते आजच्यासारखे. ज्या हॉटेल (फर्निश्ड अपार्टमेंट) मधे माझे सहकारी रहायचे आणि मी पण राहणार होतो तिथला नंबर मात्र होता माझ्याजवळ. म्हणलं बघू फोन करून. चला आता पब्लिक फोन बूथ शोधा. आपल्याकडे पब्लिक फोन बूथ पिवळ्या पाट्यांमुळे लगेच ओळखू येतात. इथे कसे ओळखायचे? फिरता फिरता एका जागी २-३ दुकानांवर 'इंटरनॅशनल कॉल केबिन' अश्या पाट्या दिसल्या. आणि त्यावरची अक्षरं फिक्कट जांभळ्या रंगात होती. चला, इथे 'कॉल केबिन्स' म्हणतात तर. आणि रंग पण कळला. नविन जगातल्या नविन खुणा शिकायाला सुरुवात केली. पॅरलिसिस मधून बरा होणारा माणूस जसा लहानपणापासून वापरलेल्या अवयवांचा उपयोग करायला परत पहिल्यापासून शिकतो तसं माझं जुन्या सगळ्या धारणा, खुणा पुसून त्या जागी नविन माल भरायचे काम सुरू झाले.

चला एकदाचा फोन बूथ सापडला. तिथे आत शिरलो. लाईनीने १०-१२ काचेच्या बंद खोल्या होत्या. काही ठिकाणी लोक आत मधे जाऊन बोलत होते. एक रिकामी केबिन पाहून मीपण घुसलो. नंबर फिरवला. एंगेज. हरकत नाही. २ मिनिटे थांबलो, परत फिरवला तर परत एंगेज टोन. असं ४-५ वेळा झालं. मला शंका आली की बहुतेक मी नंबर चुकीचा तर नाही ना लिहून घेतला? पण मग निराळा टोन येईल ना? एंगेज टोन का येईल? बाहेर आलो आणि तिथे काउंटरवरल्या भाऊला नंबर दाखवला. त्याला इंग्रजीचा गंध नसणार हे माहित होतेच, तितपत सौदी अरेबियाची ओळख तो पर्यंत झालीच होती. खाणाखुणा करून त्याला समजवलं की बाबा रे हा नंबर का लागत नाहिये ते सांग. त्याने नंबर डायल केला. परत एंगेज टोन. पण तो पठ्ठ्या काय लाईन कट करेना. ६-७ वेळा तो टोन वाजल्यानंतर अचानक समोरून कोणीतरी फोन उचलला आणि 'हॅलो' म्हणालं. मी चाट. तो कॉल केबिनवाल्याने माझ्या कडे 'चले आते है मुंह उठाके, कहा कहासे' असा एक कटाक्ष टाकला आणि फोन एका केबिन मधे ट्रांसफर केला. (भानगड अशी होती की आपल्या कडे भारतात आपण फोन करतो तेव्हा समोरून आपल्याला 'ट्रिंग ट्रिंग' अशी रिंग ऐकायला येते. गल्फ मधल्या सर्व देशांत 'बीप बीप' असा एंगेज टोन सारखाच पण जरा लांब आणि वेगळा आवाज येतो. मला वाटत होते की एंगेज टोन आहे पण ती खरी रिंगच होती.... धडा नंबर २ :) )

मी फोन उचलला आणि बोलायला लागलो. समोरचा माणूस अरबी होता हे त्याच्या उच्चारावरून लगेच कळलं. मी माझ्या सहकार्‍यांची नावं घेऊन ते आहेत का वगैरे विचारायला सुरूवात केली. माझ्या सगळ्या प्रश्नांवर त्याचे एकच उत्तर. 'इंग्लिझी माफी, खुल्लु माफी मौगूद' मला कळेना हा माफी कसली मागतो आहे. (अरबी भाषेत फी म्हणजे होकारार्थी आणि माफी म्हणजे नकारार्थी. आणि तो होता इजिप्शियन. इजिप्शियन अरबी भाषेत 'ज' ला 'ग' म्हणतात. म्हणजे मौगूद चा खरा उच्चार मौजूद असा आहे जो मला कळला असता कारण अरबी मौजूद आणि हिंदी मधला मौजूद एकच. खुल्लु म्हणजे 'सगळे / सर्व'. म्हणजे तो माझे सर्व सहकारी तिथे असण्या / नसण्या बद्दल काहीतरी म्हणतो आहे हे माझ्या लक्षात आले असते पण अरबीचे ज्ञान काहीच नव्हते तेव्हा.)

४-५ वेळाझटापट केल्यानंतर मी हार पत्करली, फोन आपटला आणि सरळ पैसे चुकते करून बाहेर पडलो. आता मात्र मला खूप शांत वाटायला लागलं होतं. इतका दमलो होतो (शारिरीक / मानसिक दोन्ही) की काही वाटायच्या पलिकडे गेलो होतो. अति झालं आणि हसू आलं अशी गत झाली माझी. एका कोपर्‍यात ट्रॉली लावली आणि शांत पणे बसलो. म्हणलं कंपनीला पण आपली गरज / काळजी असेलच ना? येतील झक् मारत शोधत आपल्याला. आपण तरी किती कष्ट करायचे? बसू निवांत. मस्त पैकी पाय वगैरे लांब करून बसून राहिलो. तेवढ्यात कानावर २-४ हिंदी वाक्यं पडली. बघितलं तर २ तरूण मुलं आपापसात बोलत होती. दिसत होते भारतिय पण बोलीचा लहेजा मात्र वेगळाच होता. त्यांचं बोलणं जरावेळ ऐकलं, आणि कळलं की ते पाकिस्तानी आहेत. तो पर्यंत पाकिस्तानी माणुस कशाला मला भेटायला. टीव्हीवर बघितलेले तेवढेच. पण कुतूहल खूप होतं. ऐकत बसलो त्यांचं बोलणं. एकदम मनात विचार आला की या पोरांना विचारून बघुया. धीर करून त्यांच्या जवळ गेलो आणि माझी अवस्था त्यांना सांगितली. मी त्यांना म्हणालो की 'माझ्या कडे फक्त हॉटेलचं नाव आणि नंबर आहे. तुम्ही मला तिथे पोचायला मदत कराल का?' दोघंही भले होते बिचारे. ते आले होते त्यांच्या बहिणीला घ्यायला. मला म्हणाले की तू थांब इथेच, आमची बहिण बाहेर आली की करू आपण काहितरी. त्या दोघांनी खरंच खूप धीर दिला मला. नाही म्हणलं तरी पाकिस्तानी म्हणजे आपल्या मनात थोडी तरी साशंकता असतेच. पण त्या दोघांनी माझ्याशी गप्पा मारून खरंच माझा ताण हलका केला. थोड्या वेळाने अजून एक विचार आला मनात. त्या दोघांना म्हणलं की मी ट्रॉली इथेच ठेवतो तुम्ही जरा लक्ष ठेवा. मी परत एकदा माझ्या मित्रांना शोधून बघतो. निघालो आणि परत एक चक्कर मारली. अपेक्षेप्रमाणे कोणी नव्हतंच. तेवढ्यात एक कॉफी शॉप दिसलं. काहितरी गरम प्यायची इच्छा झाली. आत घुसलो. विचार करत होतो की काय घ्यावं आणि सहज इकडे तिकडे बघत असताना एका कोपर्‍यात दोन गॅरंटीड सौधिंडियन वाटणारे महाभाग मस्त पै़की कॉफी पीत आणि वर्तमानपत्र वाचत बसले होते. त्यांच्यापैकी एकजण माझ्याकडेच बघत होता. अचानक तो उठला आणि माझ्या रोखाने आला. जवळ येऊन म्हणाला, 'बिपिन?' ...मी फक्त त्याची पप्पीच काय ती नाही घेतली. बाकी काय नाही केलं? हीच ती दोन पात्रं मला घ्यायला आलेली. मला बाहेर यायला भयंकर उशिर झाल्याने दोघेही ताटकळले होते. आणि श्रमपरिहारार्थ कॉफी पीत बसले होते. त्यांचा आडाखा पण बरोब्बर माझ्या उलट... जातोय कुठे येईल शोधत शोधत. :) काहीही का असेना, भेटले तर खरे एकदाचे.सगळे गुन्हे माफ त्यांना. मग आमच्या पाकिस्तानी नवदोस्तांना नीट 'शुक्रिया' वगैरे करून मी निघालो तिथून. जाता जाता त्या दोघां पाकिस्तान्यांनी माझ्या सहकार्‍यांची थोडी शाळा केलीच. :) त्यांचे शब्द होते, 'यार हमारे लोगोकी मदद और हिफाज़त हमेही करनी है. यह सौदी तो xxx होते है.' त्यांनी इतक्या सहजपणे आम्हाला त्यांच्या 'हम' मधे सामावून घेतलेलं बघून मला आश्चर्यच वाटलं. ही तर माझ्या पाकिस्तान्यांशी आलेल्या संबंधांची सुरुवातच होती. नंतर खूप जवळून बघायला मिळाले. काही माझे खूपच छान मित्रपण झाले.

एकंदरीत प्रवास संपत आला होता. खूप काही भोगलं होतं मागच्या बारा तासात. स्थानिक वेळे प्रमाणे पण ९-९.३० वाजलेच होते. टॅक्सी उभीच होती समोर. बसलो आणि निघालो. विमानतळाच्या बाहेर पडता पडताच सौदी अरेबियाचा झेंडा दिमाखात फडकत होता. 'वेलकम टू सौदी अरेबिया' अशी भलीमोठ्ठी पाटी पण होती चक्क. चला म्हणजे नविन येणार्‍या माणसांचे खरंच स्वागत करत नसले तरी स्वागत करायची इच्छा तरी आहे म्हणायची. 'कथनी' आणि 'करनी' मधला विरोधाभास बघून त्या परिस्थितीतही हसू आलं.


सौदी अरेबियाचा झेंडा............................................................ सौदी अरेबियामधली टॅक्सी

हवा चांगलीच बोचरी होती. अर्थात टॅक्सीत हिटर चालू असल्यामुळे बाहेरचे वातावरण काय आहे ते कळत नव्हते म्हणा. रात्रीची वेळ होती. त्यामुळे शहर नीट लक्षात येत नव्हते. आख्खं आयुष्य मुंबईत काढलेलं असूनही तिथली चमक-दमक डोळ्यांत भरत होती. रात्रीच्या अंधारातूनही एक गोष्ट ठळकपणे नजरेत भरत होती, रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला ओळीने नारळाच्या झाडांसारखी दिसणारी झाडं (नंतर कळलं की ती खजूराची झाडं आहेत) आणि रस्त्याच्या मधोमध असलेल्या दुभाजकावर पूर्ण हिरवळ आणि सुंदर फूलझाडं. कोणाला वाटेल आपण वाळवंटात आहोत म्हणून? पण एकंदरीत मला गाव आवडत होतं. लव्ह ऍट फर्स्ट साईट असं वाटत होतं. रस्त्यावर गाड्या भरपूर होत्या. रस्ते रूंद आणि आश्चर्यकारक गुळगुळित होते. टॅक्सी एका संथ लयीत एका वेगात पळत होती. मला गुंगायला होत होतं.


माझं पहिलं खोबार दर्शन असंच काहिसं होतं.

जवळ जवळ २०-२५ मिनिटांनी आमचं हॉटेल आलं सामान वगैरे खोलीत टाकलं. आंघोळ केल्याशिवाय बरं वाटणार नव्हतं. जरावेळानं बॅग उघडली, तर वरच ठेवलेला चिवडा आणि इतर खाऊ असलेला डबा समस्त उपस्थितांच्या नजरेस पडला. जवळ जवळ सगळेच घरापासून बरेच दिवस लांब रहिलेले होते. बाहेरचं खाऊन खाऊन कंटाळले होते. त्यामुळे फारशी औपचारिकता ना पाळता आणि माझ्या परवानगीची वाट न बघता तो डबा उघडला गेला आणि बघता बघता सगळं फस्त झालं. 'नविन' घरात आल्या आल्या 'जुन्या' घराचा संबंध संपला. आता नवी विटी नवं राज्य.

मस्त पैकी आंघोळ केली आणि बेडवर येऊन पडलो. मनात विचार चालू होते, कसं असेल ऑफिस? कसे लोक भेटतील? बाजूलाच खिडकी होती. सहज लक्ष गेलं, आकाश निरभ्र होतं. छान चांदणं होतं. चंद्राची सुंदर कोर दिसत होती. खूपच प्रसन्न वाटलं... मी त्या उबदार अंथरूणात सुखावत होतो, सगळा शीण जात होता. डोळे कधी मिटले ते कळलंच नाही.



क्रमशः

माझं खोबार... भाग ३

on शनिवार, नोव्हेंबर ०८, २००८

माझं खोबार... भाग १ , ... भाग २

७.३० वाजले, ७.४५ वाजले, ८ वाजले तरी काही काउंटर उघडेना आणि कसली घोषणा पण होईना. एयरलाईन्सचे कर्मचारी पण कुठे दिसत नव्हते. माझ्या मनात खरं सांगायचं तर एकच भावना होती ..... प्रच्चंड कंटाळा. काय व्हायचं ते होऊन जाऊ दे पण सोडवा बाबा या धावपळीतून. आम्ही ताटकळून बसलो होतो. आणि तेवढ्यात अनाउन्समेंट झाली,

*************

"सौदी अरेबियन एयरलाईन्स च्या SVxxx ने दम्माम ला जाणार्‍या प्रवाशांनी लक्ष द्या. काही तांत्रिक बिघाडामुळे, दम्मामवरुन आलेले विमान उड्डाण करू शकत नाहिये. विमान दुपारी १२.३० ला उड्डाण करेल. चेक-इन काउंटर्स ९.३० वाजता उघडतील. प्रवाश्यांना होणार्‍या त्रासाबद्दल आम्ही क्षमा मागतो."

घ्या. आत्ताशी कुठे ८ वाजले आहेत सकाळचे. अजून कमीत कमी ४.३० तास? आणि ती बया तर क्षमा वगैरे मागून (आम्ही क्षमा केली आहे की नाही याची फिकिर न करता) निघून गेली. आणि आता पकडायचं तरी कुणाला? तसेच बसलो वाट बघत. तेवढ्यात मी आणि पत्नी, एक लांब चक्कर मारून आलो. जास्त काही बोलायच्या स्थितीत नव्हतो तरी तेवढेच बरे वाटेल (तिला) हा उद्देश. परत आलो तरी ९ च वाजले होते. वाट बघत होतो पण अजूनही पुढची घोषणा काही होत नव्हती. शेवटी १० वाजता घोषणा झाली की विमानाची दुरूस्ती चालूच आहे आणि विमान अजून थोड्या उशिराने निघेल. आणि ११ वाजता घोषणा झाली की विमान काही दुरूस्त होत नाहिये, दम्मामहून दुसरे विमान मागवले आहे आणि विमान दुपारी ४.३० ला सुटेल. पण एकच चांगली गोष्ट म्हणजे त्यांनी चेक-इन काउंटर चालू केला. मी सामान चेक-इन केलं. घर जवळच असल्याने सरळ निर्णय घेतला, घरी परत जायचं, दुपारी ३.३० पर्यंत विमानतळावर परत यायचं. त्या प्रमाणे आमची वरात निघाली परत. एका वेगळ्याच वातावरणात सकाळी घर सोडलं होतं, कधी परत येऊ त्याची निश्चिती नव्हती. तेच घर ५ तासात परत दिसणार याची कल्पनाच नव्हती. :) जसे आम्ही घरी आलो परत तसे सगळे शेजार पाजारचे बघत होते. मला पण एकदम काहितरी विचित्र वाटत होतं. घरी येऊन आराम करायचा विचार होता पण इतका दमलो होतो की झोपही येत नव्हती. सकाळच्या अनुभवामुळे ३ वाजता सौदियाच्या विमानतळ कार्यालयात खात्री करण्यासाठी फोन केला. फोन केला ते बरंच झालं. त्यानी सांगितलं की विमान संध्याकाळी ७.३० वाजता सुटेल. आता मात्र मी पूर्ण वैतागलो, पण करतो काय. शेवटी एकदाचे ६.३० वाजता पोचलो. या वेळी मात्र सगळे सुरळीत पार पडले. आत्ता पर्यंत इतकं काही झालं होतं सकाळपासून की मी 'प्रथमग्रासे मक्षिकापातः' या विचाराने बर्‍यापैकी धास्तावलो होतो. पण अजून एक धक्का बाकी होता.

झालं असं होतं की, विमान एवढं लांबलं होतं म्हणून सौदियाने काही प्रवाश्यांना रियाधच्या दुपारच्या विमानात बसवून दिलं होतं. आणि आमचं विमान जवळजवळ मोकळंच होतं. मी बोर्डिंग पास हातात घेऊन उभा होतो तसा एक सौदिया कर्मचारी आला आणि म्हणाला की 'तुम्हाला अपग्रेड हवे आहे का?' मला काहिच कळेना, तेवढ्यात तो म्हणाला, 'तुम्हाला फर्स्टक्लास मधून जायला आवडेल का?'.... मी गार. नेकी और पूछ पूछ? कोणाला नाही आवडणार हो? मी होकार दिला. फर्स्टक्लास बर्‍यापैकी रिकामा असल्यामुळे, त्यांनी काही एकट्या प्रवाशांना असे अपग्रेड केले होते. ७ वाजता मी त्या बोगद्यातून सौदियाच्या त्या मोठ्ठ्या बोईंग-७४७ मधे प्रवेश केला. जीना चढून ऐटीत वरच्या मजल्यावर फर्स्टक्लास मधे गेलो.



त्या फाइव्हस्टार वातावरणात एक हवाईसुंदरी आणि एक हवाईसुंदर्‍या (पर्सरला काय प्रतिशब्द आहे हो मराठीत?) उभे होते. त्यांनी दात दाखवून स्वागत केले, 'अहलान मरहबा' .... 'या, आपलं स्वागत आहे'. अजून ४-५ लोक आले. थोड्या वेळाने ती ताई एक सुंदर सुरई आणि छोटे छोटे कप घेऊन आली. ते इतके छोटे कप बघून मला वाटलं "ही काय आता इथे भातुकली मांडते की काय?" पण नाही, सुटलो, तिने एक छोटा कप नाजूकपणे माझ्या समोर ठेवला आणि त्या सुरईमधून त्या कपात एक गरम वाफाळणारं काहितरी ओतलं आणि परत एकदा दात दाखवून निघून पण गेली. मी हळूच त्या कपात डोकावून बघितलं तर त्यात हलक्या गढूळ रंगाचं पाणी होतं. कपभर पाण्यात ४-५ चिमट्या माती घातली तर कसा रंग येईल, अगदी तस्सा. मला पटकन कळेना की हे आता प्यायचं की अजून काही येतंय त्यात घालायला. एवढ्या गढूळ पाण्यात फिरवायला तुरटी नको? बरं विचारणार तरी कसं? शेवटी हळूच आजूबाजूला बघितलं. एक अरब नवरा बायको होते पुढच्या रांगेत. त्या गाउनवाल्याने (सगळेच सौदी पुरूष हे पांढरे पायघोळ झगे घालतात आणि डोक्यावर ती काळी रिंग... एक लोकप्रिय जोकः त्यांच्या डोक्यात फारसं काही नसतं म्हणून ती रिंग ते घट्ट दाबून बसवतात, म्हणजे आत जे काही आहे ते कापरासारखं उडून जाऊ नये :) ), तर त्या माणसाने ते पाणी गटकन् पिऊन टाकले. मग मी पण त्या तुरटीचा नाद सोडला आणि लावला कप तोंडाला.

काय आश्चर्य... त्या पाण्याची चव थोडी तुरट, पण खूपशी ओळखीची होती पण नक्की काय आहे ते कळत नव्हतं. त्यातला केशर - वेलदोड्याचा स्वाद मात्र लगेच ओळखू येत होता. पण माल कडक होता. थोडा वेळ का होईना तरतरी आली. पुढे कळले की ते पेय म्हणजे 'काहवा'. कॉफी बियांपासून बनवतात. थोड्या वेळाने त्या ताईचा साथीदार एका सुंदर नाजूक काचेच्या बशीत छान रसरशीत खजूर घेऊन आला. हे तर आपल्या ओळखीचं होतं. पूर्ण लक्ष मी तिकडे वळवलं. अरब, उंट आणि खजूराची झाडं हे समीकरण आपल्या डोक्यात एकदम फिट्टं असतं. त्या पैकी अरब भेटला (तो पुढच्या रांगेतला), खजूर मिळाले आता उंट कधी दिसतात त्याची उत्सुकता लागली होती.



त्या खजूरांच्या नादात विमान कधी रिव्हर्स मधे मागे आलं, हळूहळू धावपट्टीवर गेलं ते कळलंच नाही. धावपट्टीवर मात्र त्या विमानाने वेग घेतला आणि भानावर आलो. खिडकीतून बाहेर बघितलं, त्या विमानाचे प्रचंड पंख खेळण्यातल्यासारखे पण एका मंद लयीत वर खाली होत होते आणि एका क्षणात विमानाने आकाशात झेप घेतली. ज्या मुंबईत आत्तापर्यंतचे आयुष्य घालवले ती मुंबई हळूहळू लहान होत गेली. मुंबईची चमक दमक एका मोठ्या अंधार्‍या खाईने गिळून टाकली, उरला फक्त अंधार आणि खाली समुद्रात लुकलुकणारे बोटींचे अंधुक होत जाणारे दिवे... मला एकदम जाणीव झाली... आता मी एकटा. मोठा झालो, लग्न झालं तरी मी कायम आप्त-मित्रांच्या मधे होतो. गरज लागली तर पटकन धावून येणारे भाऊ होते, आधाराला आई-वडिल आणि इतर लोक होते, मित्र होते. एका क्षणात हे सगळं नाहीसं झालं, उरलो मी एकटा. मग विचार आला की, काय होईल? नविन ठिकाणी परत उभे राहू, तिथे गोतावळा जमवू. एक उमेद होती मनात. मला जाणवत होतं, आज पर्यंत नुसताच वयाने मोठा झालो, त्या ३ तासाच्या प्रवासात मात्र मी 'मी' म्हणून मोठा होत होतो. मनात विचारांचा नुसता गुंता झाला होता, विमान खोबारच्या, माझ्या खोबारच्या दिशेने उडत होतं, मी मात्र इतका थकलो होतो की परत सणसणून ताप चढला. गोळी घेतली आणि डोळे बंद केले.

*************

पुढच्या दोन-अडिच तासात काय चाललंय काही कळत नव्हतं, जेवण बहुतेक मी नाहीच घेतलं. थेट पुढची आठवण म्हणजे त्या खजूर देणार्‍या साहेबांनी मला हलवून जागं केलं आणि (परत) दात दाखवत म्हणाला, "वी हॅव अराइव्ड सर... आपण पोचलो आहोत." विमान कधी उतरलं काही कळलं नाही. थोडं चुकल्या सारखं झालं. एखादं शहर आकाशातून बघायला छान वाटतं. आणि विमान उडताना पेक्षा विमान उतरताना तो नजारा जरा जास्त वेळ बघायला मिळतो. कोई बात नही. फिर कभी. अभी तो आना जाना लगा रहेगा.

आमच्या खोबारचा विमानतळ त्या वेळी खूपच लहान होता. खोबारला लागूनच 'धाहरान' नावाचं एक गाव आहे. तिथे सौदी हवाईदलाचा एक भला मोठा तळ आहे. तोच तळ नागरी हवाई वाहतुकीसाठी पण वापरला जात असे. (आपल्या कडे पुण्याला पण सध्या अशीच व्यवस्था आहे.) विमानाच्या बाहेर आलो. शिडी वरून खाली उतरलो. सगळ्यात पहिलं काय जाणवलं असेल तर अतिशय बोचरी आणि कडक थंडी. मला सांगण्यात आले होते की थंडी असेल चांगली, गरम कपडे वगैरे घेऊन ये. पण इतकी थंडी असेल असं नव्हतं वाटलं. वाळवंटाची ही एक खासियत आहे. तिथे दोनच ऋतू. उन्हाळा आणि हिवाळा. आणि दोन्ही महाभयंकर.


धाहरान आंतरराष्ट्रिय विमानतळ

कुडकुडतच बस मधे चढलो. बरीच वळणं घेत घेत ती बस टर्मिनलच्या दारापाशी आली. लष्करी तळ असल्याने खूपच कडक सुरक्षा होती. आता कुठे खरं सौदी अरेबिया दिसायला लागलं होतं. इमारती मधे शिरून इमिग्रेशनच्या हॉल पाशी आलो. तिथे प्रचंड मोठ्या रांगा लागल्या होत्या. जवळजवळ वीसेक मिनिटांनी माझा नंबर आला. काउंटर वर एक दाढीवाला बुवाजी बसला होता. (गाउन आणि रिंग सकट). मी पासपोर्ट दिला त्याच्या हातात. त्याने उलटसुलट करून बघत असतानाच एकदम मला विचारलं, "हिंदी?" मला वाटलं की तो मला भाषेबद्दल विचारतो आहे की तुला हिंदी येते का? मी पण त्याला ऐटीत म्हणलं, 'ऑफ कोर्स'. (पुढे मला कळलं की अरबी भाषेत 'हिंद' म्हणजे 'भारत / इंडिया' आणि हिंदी म्हणजे आपण भारतिय. नशीब दोन्हीही अर्थाने माझे उत्तर बरोबर होते, नाही तर काही उलट अर्थ झाला असता तर? पण अज्ञानात सुख आणि हिंमत दोन्ही असतात. तो ठप्पा उठवून मी पुढच्या पडावाकडे निघालो.

आता कस्टम्स हॉल मधे जायचं. सगळीकडे अरबी आणि इंग्लिश मधे पाट्या होत्या. पण लोंढ्याबरोबर ढकलले जाण्याची मुंबईतली सवय इथे कामाला आली. पाट्या बघायचं कामच नाही. सगळेच प्रवासी एका दिशेने जात होते. मीही निघालो. तो कस्टम्सचा हॉल म्हणजे एक भलं मोठं मंगल कार्यालय वाटत होतं. भयानक गर्दी, त्या बरोबर येणारा तो प्रचंड गोंगाट. केवळ अरबी लोकांचा येतो तसला सुवास. कधी तिथून बाहेर पडतोय असं झालं होतं

जसं माझं सौदीला जायचं नक्की झालं तसं सामान काय न्यायचं, काय न्यायचं नाही या बाबत बर्‍याच लोकांनी माझं प्रबोधन केलं. थोडीफार चौकशी केल्यावर असं लक्षात आलं की अजिबात न्यायचे नाहीत असे दोनच प्रकार. एक, कुठल्याही प्रकारचं धार्मिक साहित्य (फोटो, मूर्ती, पुस्तकं, काही पण) आणि दुसरं कुठल्याही प्रकारची पिठं (अंमली पदार्थांच्या भितीमुळे). पुढे माझ्या एका मित्राची बायको तिथे येताना कसलं तरी पीठ घेऊन आली होती तर तिला २-३ तास बसवून ठेवलं आणि दर १५ मिनिटांनी ते पीठ तिला थोडं थोडं खायला घालत होते आणि तिच्या वर काय परिणाम होतोय ते बघत होते. ;) तर मूळ मुद्दा असा की मी सगळं नीट विचार करूनच आणलं होतं सामान. त्या मुळे नि:शंक होतो. पण २-३ मराठी पुस्तकं होती माझ्या कडे. एका रांगेत निमूटपणे उभा राहिलो. आजूबाजूला बहुतेक चेहरे भारतिय / पाकिस्तानी दिसत होते. एक ते अरबी भाषेतल्या पाट्या सोडल्या तर परदेशात आल्याचं काहीच फिलींग येत नव्हतं. आणि त्या विमानतळा पेक्षा आमच्या कुर्डूवाडीचा यश्टीटँड बरा म्हणायची पाळी होती. रांग भलति म्हणजे भलतिच हळू हळू पुढे सरकत होती, पुढे काउंटरवर प्रत्येक सामानाची कसून चौकशी होत होती. आजूबाजूच्या काही अनुभवी लोकांच्या बोलण्यावरून कारण लक्षात आले. आमच्या विमानाच्या थोडे पुढे मागेच पाकिस्तान इंटरनॅशनल एयरलाईन्सचे विमान पण आले होते. पाकिस्तानी लोकांची सौदी मधे जरा विशेषच तपासणी होते म्हणे. कारण तेच आपले नेहमीचे सुप्रसिद्ध... अंमली पदार्थांची तस्करी. या बाबतीत काही लोक भलतेच तरबेज असतात. असो.

माझा नंबर आला एकदाचा. माझी ती महाकाय बॅग चढवली त्या टेबलावर. पुढे जे काही घडले त्याला मी अजिबात तयार नव्हतो. तो कष्टम साहेब एवढे कष्ट देईल असे वाटलेच नव्हते. त्याने माझी बॅग अक्षरशः चेव आल्या सारखी उघडली आणि उपसली. उपसली म्हणजे दोन्ही हात बाजूने आत घुसवून सगळं सामान लहान मुलांच्या बोरन्हाणात बोरं, गोळ्या, चॉकलेटं उधळतात तसं उधळलं. माझा संताप अनावर झाला. मी काही बोलणार तेवढ्यात कोणीतरी हळूच माझा हात दाबला. मी वळून बघतो तर एक पोर्टर माझ्या बाजूला उभा होता. मला हळूच म्हणाला "उ जो करता है करने दो... आप चूप रहो. हाम सांभाल लेगा". त्याच्या बोलण्या वरून तो बंगाली वाटत होता. आणि त्या अनोळखी वातावरणात मला तो एकदम आधार वाटला. बांग्लादेशी होता तो. माझ्या सामानाची यथेच्छ उडवाउडव केल्या वर त्याला ती २-३ पुस्तकं दिसली. अतिशय आनंदी मुद्रेने माझ्या कडे बघत ती पुस्तकं त्याने हवेत नाचवली आणि अरबी भाषेत काहितरी विचारलं. पोर्टरसाहेब हरहुन्नरी होते. ते लगेच दुभाष्याच्या भूमिकेत शिरले. मला म्हणाले, "उ पूचता है की ये क्या है? ये किताब मे क्या लिखा है? तुम्हारा मजहब का कुछ है?" मी म्हणलं, "ये तो कहानी का किताब है." लगेच भाषांतर झाले. पण तेवढ्याने काही त्या साहेबाचे समाधान झाले नाही. त्याने माझा पासपोर्ट काढून घेतला आणि त्या पुस्तकांबरोबर त्याच्या टेबलाच्या एका खणात ठेवून दिला. आणि मला तिथनं फुटायचा इशारा केला. काही बोलणं नाही, सांगणं नाही, नुस्तं जा. माझं डोकं फुटायची वेळ आली. पण पोर्टर साहेबांवर पूर्ण निष्ठा ठेवून मी कशी बशी ती बॅग आणि सामान उचललं आणि एका कोपर्‍यात जाऊन ते सगळं नीट लावायला गेलो. (त्या शिवाय ती बॅग बंदच झाली नसती. ;) ) तिथे माझ्या सारखे बरेच कमनशिबी लोक त्याच कार्यात गुंतले होते. मी पण गतानुगतिक होऊन तिथे शांतपणे जमिनीवर फतकल मारली आणि बॅग नीट लावली. मला तिथे सोडून तो पोर्टर आत्ता येतो म्हणून गायब झाला होता. अर्धा तास होऊन गेला तरी त्याचा काही पत्ता नाही. खरं सांगतो आयुष्यात एवढं असहाय्य कधीच वाटलं नव्हतं. माझं शिक्षण, माझा अनुभव त्या क्षणी सगळं झूट होतं. तो पोर्टर माझा देव / मालक काय म्हणाल ते झाला होता.

तेवढ्यात मी एक भारी दृष्य बघितलं. एक भलीमोठी पाकिस्तानी फॅमिली (२-३ पुरूष, ४-५ बायका आणि २-३ लहान पोरं, एका बाईच्या हातात एक तान्हं मूल) पोलिसांच्या कडक पहार्‍यात घेऊन चालले होते. माझं टेन्शन अजूनच वाढलं. (या घटनेची पूर्ण माहिती मला दुसर्‍या दिवशी वर्तमानपत्रात वाचायला मिळाली. पण, ते नंतर)

बर्‍याच वेळाने स्वारी आली आणि मला खूण करून त्याच्या मागे यायला सांगितले. मी निघालो. त्याने एका ऑफिस सारख्या खोली समोर मला आणले आणि आत जायची खूण केली. मी घुसलो. तर आत मधे भली मोठ्ठी दाढी असलेला एक गाउन बसला होता पण डोक्याला रिंग नव्हती. त्याच्या टेबलावर मला माझी पुस्तकं आणि पासपोर्ट दिसला. मला अंदाज आला की आता इथे पण चौकशी होणार तर. पोर्टर महाराज हळूच शिरलेच होते आत. त्या दाढीधार्‍याने मला चक्क इंग्लिश मधे विचारलं, "हे काय आहे?" मी म्हणलं, "नॉव्हेल".

पुढचा प्रश्न, "मुस्लिम?"
मी "नो"
"ख्रिश्चन"
"नो"
"देन?" त्याच्या लेखी धर्म संपले होते. (ज्यूंना व्हिसाच देत नाहीत त्या मुळे तो ऑप्शन बाद होता).
"हिंदू"

त्याने अतिव करूणेने / तिरस्काराने माझ्या कडे बघितले आणि ती पुस्तकं चाळून बघितली. परत प्रश्न,

"लँग्वेज?"
"मराठी"

त्याने हे नाव कधीच ऐकले नसावे, त्याला मल्याळम माहिती असणार पण नक्की.... खूप लांब आंबट चेहरा करत माझा सगळा माल मला परत केला आणि जायची आज्ञा केली. मी पण एक सुटकेचा नि:श्वास टाकत तिथून सटकलो. पोर्टर साहेबांनी त्यांच्या मैत्रीची वाजवी किंमत वसूल केली आणि मी मुख्य दरवाज्याच्या दिशेला सरकलो. मला घ्यायला माझे दोन सहकारी येणार होते. सगळं नीट ठरलं होतं. त्यांनी कधी मला बघितलं नव्हतं पण ते हातात पाटी घेऊन उभे राहणार म्हणाले होते. त्यामुळे ती काही चिंता नव्हती. ते प्रवासाचे दिव्य पार पडले होते. आता सरळ गाडीत बसायचं आणि तडक मुक्कामी जाऊन आडवं व्हायचं. त्या मुख्या दरवाज्याची सरकती दारं उघडली आणि...

क्रमशः

माझं खोबार... भाग २

on शुक्रवार, नोव्हेंबर ०७, २००८

माझं खोबार... भाग १

अजून इतर काही गप्पा होऊन, मी तिथून परत निघालो. मात्र परत निघायच्या आधी मी काही गोष्टी स्पष्ट केल्या. त्यात मुख्य म्हणजे की मी कुठेही जायला तयार आहे पण माझी बायको माझ्या बरोबर असेल आणि कंपनीने ती सगळी जबाबदारी घेतली पाहिजे.

मी थोडा खुशीतच घरी आलो. घरी येऊन ही बातमी सांगितली. कुणाच्या ध्यानी मनी पण नव्हतं की असं काही होईल. घरात एकदम शांतता पसरली. त्यात परत मी जेव्हा 'सौदी अरेबिया' हा शब्द उच्चारला तेव्हा तर वातावरण अजूनच नाजूक झालं. आपल्या मनात सौदी अरेबिया म्हणलं की एक वेगळंच चित्र असतं. विशेषतः आई-वडिल जरा काळजी करत होते. पण त्यांनी पण अगदी दिलखुलास पणे तुझ्या करिअरच्या आड आम्ही येणार नाही असे सांगून मला हलकं केलं. पत्नीने पण पूर्ण पाठिंबा दिला. चला, एक किल्ला सर झाला. पण जसजशी ही बातमी माझ्या इतर नातेवाईकांत पसरली तसतसे मला अथ पासून इति पर्यंत काहिही सल्ले यायला लागले. त्यातली काही मतं तर पूर्णपणे अतर्क्य अशी होती. मग मी ठरवलं, आता आपण जायचंच जायचं, पण जितकी जमेल तितकी माहिती गोळा करू सौदी अरेबिया बद्दल. त्या वेळी आंतरजाल आजच्या इतकं सहज उपलब्ध नव्हतं. एका मित्राच्या घरी सोय होती. तिथे जाऊन काही माहिती काढायचा प्रयत्न केला.



तसं बघितलं तर सौदी अरेबिया हा सगळ्यात मोठा आखाती देश. पण जवळजवळ १०० वर्षांपूर्वी पर्यंत हा देश अस्तित्वातच नव्हता. संपूर्ण अरबस्तान हे छोट्या छोट्या टोळ्या, त्यांच्या अधिपत्याखालील प्रदेश, ओटोमान साम्राज्याच्या प्रभावाखालचे प्रदेश असं विभागलं गेलं होतं. आपल्या महाराष्ट्राचे जसे कोकण, देश, खानदेश, मराठवाडा, विदर्भ असे विभाग आहेत तसे, अरबस्तानाचे पण नज्द, जिझान, हेजाझ (मक्का आणि मदिना या भागात आहेत), नजरान, तबुक, अल्-हासा / कतिफ असे पूर्वापार चालत आलेले भाग आहेत. हे सगळे भाग वेगवेगळ्या राजांच्या अंमलाखाली होते. त्यांच्या आपापसात मारामार्‍या / लढाया चालत. हा सगळा गोंधळ अव्याहत पणे शतकानुशतकं चालत आला होता. अश्या अनागोंदीच्या वातावरणात दोन सामाजिक शक्तींचा उदय झाला. एक होती धार्मिक तर दुसरी होती राजकिय.

धार्मिक शक्ती.

इस्लामच्या ४ पारंपारिक विचारधारा आहेत. जशी आपल्या कडे सांख्य वगैरे वेगवेगळी तत्वज्ञान आहेत तशी. त्या आहेत, हनबाली, हनाफी, मलिकी, शाफी. इ.स. १७०३ मधे हनबाली परंपरेच्या एका इमामाच्या घरी मुहम्मद इब्ने (इबने) अब्द्'अल वहाब अत्-तमिमी चा (तमिमी टोळीतल्या अब्द्'अल्-वहाब चा मुलगा मुहम्मद) जन्म झाला. अगदी लहान वयातच त्याने धार्मिक शिक्षण घेतले आणि इतर शहरातल्या विद्वानांना भेटून त्यांच्या कडून ज्ञान मिळवले. इ.स. १७४० मधे तो परत आपल्या गावी आला. त्याच्या फिरस्ती मधे त्याला अश्या बर्‍याच गोष्टी आढळल्या ज्या मुळे लोक इस्लाम च्या मूळ शिकवणी पासून ढळले होते. त्याने इस्लामचा अतिशुध्द (त्याच्या मते) असा एक प्रकार आचरायला सुरुवात केली. हळूहळू त्याला बरीच लोकप्रियता मिळत गेली. त्याच्या शिकवणूकीप्रमाणे 'अल्ला' ची बरोबरी कोणीच करु शकत नाही. स्वतः पैगंबर मुहम्मद सुध्दा एक सामान्य माणूसच होते. कुराण मानवापर्यंत पोचवायला अल्ला ने त्यांची निवड केली इतकेच. थडगी किंवा दर्गे इ. ठिकाणी प्रार्थना करणे हे पाप आहे. किंबहुना ती नष्ट केली पाहिजेत. व्याभिचाराला एकच शिक्षा, दगडांनी ठेचून मारणे. खुनाबद्दल एकच शिक्षा, मुंडकं उडवणे. इ.इ. (मंडळी काही ओळखीचं वाटतंय का? बरोबर, ही वहाबी (जिला सलाफी असेही म्हणतात) विचारसरणी म्हणजेच आजचे तालिबान. तालिबान हे पूर्णपणे वहाबीस्ट आहेत.) तो लोकप्रिय होत गेला तसतसे स्थानिक सत्ताकेंद्रं डळमळीत व्हायला लागली (आपल्या इंद्राच्या सिंहासनासारखं हो). त्याच्या विरुध्द कारस्थानं झाली, हल्ले झाले. त्याला पळूनही जावं लागलं. आणि तिथेच त्याला भेटला मुहम्मद इब्ने सा'उद (सौद हा सोपा उच्चार झाला).

राजकिय शक्ती

मुहम्मद इब्ने सा'उद (सा'उद चा मुलगा मुहम्मद) हा एक स्थानिक शेख (मुखिया / पाटिल) होता. मुहम्मद इब्ने अब्द्'अल वहाब त्याच्या आश्रयाला गेला. दोघांची मैत्री जुळली. इब्ने सा'उद हा इब्ने अब्द्'अल्-वहाब च्या विचारांनी प्रभावित झाला आणि त्या दोघांनी शपथ घेतली की पूर्ण अरबस्तान हा शुध्द इस्लामच्या प्रभावाखाली आणायचा. राज्य इब्ने सा'उद आणि त्याचे वारस करतिल (हेच ते सा'उदी राजघराणं). धर्माचा गाडा इब्ने अब्द्'अल्-वहाबच्या विचारांप्रमाणे चालेल. इब्ने सा'उदच्या मुलाशी इब्ने अब्द्'अल्-वहाबच्या मुलीचे लग्न लावून दिले गेले. अरबस्तानाच्या पवित्र भूमी वर मुस्लिमेतर शक्ती कधीही प्रबळ होता कामा नयेत अशी शपथ घेतली गेली. (हीच घटना नेमकी बिन लादेन च्या उदयाला कारणीभूत ठरली. अमेरिकेने इराक विरुध्द सैन्य सौदी अरेबियात पाठवले तेव्हा बिन लादेन बिथरला आणि बंड करुन उठला. त्या मागे हीच प्रेरणा होती.)



तर या दोन माणसांनी मिळून हळू हळू हातपाय पसरायला सुरुवात केली. हा प्रकार पिढ्यानपिढ्या म्हणजे १८१८ पर्यंत चालला. १८१८ मधे तुर्की सुलतानाला या प्रकाराची भिती वाटायला लागली आणि त्याने सैन्य पाठवून परत स्वतःचे राज्य मजबूत केले. थोडी वर्षं गेली आणि परत सा'उदी घराणं परत वरचढ झालं. इ.स. १८९१ मधे अल्-राशिद नावाच्या एका प्रतिस्पर्धी शेखने सा'उदी घराण्यावर हल्ल करुन त्यांना पळवून लावले. त्या वेळी सा'उदी घराण्याच्या मुख्याचा १४ वर्षांचा मुलगा अब्दुल अझिझ हा पण पळाला. या कुटुंबाने आश्रय घेतला कुवेत मधे. (या उपकाराची परतफेड सौदी कुटुंबाने जेव्हा सद्दाम ने कुवेत गिळंकृत केलं तेव्हा कुवेती राजघराण्याला आश्रय देऊन केली. कुवेतचा 'अमिर' आणि त्याचं कुटुंब रियाध मधे सुखात नांदत होतं.) इ.स. १९०२ मधे याच अब्दुल अझिझ ने अल्-राशिद चा निर्णायक पराभव करुन स्वतःचे राज्य स्थापित केले, नाव दिले 'सौदी अरेबिया'. स्वतःला 'मलिक' म्हणजे राजा घोषित केले. परत आपल्याला पळावे लागू नये म्हणून त्याने हळू हळू अरबस्तानातले इतर भूभाग जिंकून घ्यायला सुरुवात केली. त्या करता साम-दाम-दंड-भेद सगळे उपाय वापरले. त्याची २२ अधिकृत लग्नं झाली (एका वेळेला ३ किंवा ४ च बायका असायच्या). त्याचं सगळ्यात पहिलं अपत्य इ.स. १९०० साली तर सगळ्यात धाकटं अपत्य इ.स. १९५२ मधे जन्मलं. त्याच्या ६व्या आणि सगळ्यात आवडत्या पत्नीला २१ मुलं झाली. हे सगळं इथे लिहायचं कारण की आपल्याला अरबस्तानातल्या सामान्य माणसाच्या विचारसरणी ची थोडी कल्पना यावी. (माझ्या ओळखीच्या एका मध्यमवयीन गृहस्थानी त्यांच्या कुटुंबाच्या व्हिसा साठी अर्ज केला त्यात 'बायकांची संख्या - १' आणि 'मुलांची संख्या - २' असे लिहिले होते. त्यांच्या कंपनीतला 'मंदूप' - सरकारी कामे करणारा स्थानिक मनुष्य त्या नंतर किती तरी दिवस त्यांच्या कडे बघून हसत असे. :) )

असा हा देश. अवाढव्य. जवळ जवळ भारता इतका. पण लोकसंख्या भारताच्या अडिच टक्के असेल. नैसर्गिक विविधतेने नटलेला - जगातल्या भयाण वाळवंटातील एक 'रब-अल-खाली' - एम्प्टी क्वार्टर - रब = क्वार्टर / खाली = रिकामं - सौदी अरेबिया मधे आहे. पण सौदी अरेबिया मधे 'आभा' नावाचं एक शहर आहे जिथे बारा महिने पाऊस असतो. तापमान १८-२० डिग्री सेंटीग्रेडच्या आसपास घुटमळत असतं. तबुक नावाचं एक शहर आहे जिथे नजर जाईल तिथपर्यंत फळबागा आहेत. आमची एक कस्टमर कंपनी होती. त्यांच्या कडे ३५००० हेक्टर ची जमिन लागवडीखाली होती. अल्-हासा हे जगातलं सगळ्यात मोठं 'ओऍसिस' सौदी अरेबिया मधे आहे. (अवांतर - अल्-हासा चे लोक जळू म्हणून प्रसिध्द आहेत. त्यांची 'दृष्ट' लागते अशी त्यांची ख्याती आहे ;) ) इस्लामच्या ३ पवित्र ठिकाणांपैकी २ या देशात आहेत, मक्का-अल्-मुकर्रमाह (मुकर्रमाह = कृपाळू) आणि मदिना-अल्-मुनव्वराह (मुनव्वराह = प्रकाशमान, दिव्य).


मक्का - का'बा


मदिना - पैगंबरांचे विश्रांतिस्थान

तर एकूण अश्या या 'दिव्य' देशात मी जात होतो तर. मी जितकं वाचत गेलो तितकी माझी भिती कमी होत गेली, कुतूहल वाढत गेलं. आब्बी तो जानाच मांगताय, इथपर्यंत तयारी झाली मनाची. आता चालू नोकरीचा राजीनामा देण्या आधी नविन कंपनीचे अपॉइंटमेंट लेटर मिळणे आवश्यक होते. ती वाट बघणे चालू झाले. एकदाचे ते आले. त्या कागदावरची ती नाजूक आणि सुरेख अरबी भाषेची वळणदार अक्षरं मनाला एका नविन दुनियेची चाहूल देत होती. नक्की काय ते कळत नव्हतं. मनाने तर मी कधीच सुलतान शहरयार आणि राजकन्या शहराझाद च्या अरेबियन नाईट्स १००१ (अल्फ लायला-व-लायला = १००० आणि १ - अल्फ = १००० - व = आणि, लायला = रात्र) गोष्टींच्या सुरस आणि चमत्कारिक जगात पोचलो होतो.

दुसर्‍या दिवशी सकाळी तडक जाऊन राजीनामा दिला. बर्‍याच वाटाघाटींनंतर तो मंजूर पण झाला. परतीचा दोर कापला. आता फक्त विसाचे काम झालं की चाललं आमचं बुंऽऽग सौदीला. आत्तापर्यंत मी सौदी अरेबिया मधे अल्-खोबार या गावात राहणार हे नक्की झालं होतं. हे गाव म्हणजे सौदी अरेबियाच्या तेल व्यापारचे केंद्र. मुंबई आणि नवी मुंबई सारखी खोबार आणि दम्माम ही जुळी शहरं, दम्माम मोठं, जुनं आणि स्थानिक प्रांताची राजधानी. तर खोबार हे नविन, आधुनिक, आखिव रेखिव (सगळे रस्ते काटकोनात) असं पाश्चात्य छाप असलेलं शहर. कोणीतरी सांगितलं की खोबार हे सौदी अरेबिया मधलं सगळ्यात लिबरल ठिकाण आहे. तेवढंच बरं वाटलं. व्हिसाचे काम दिल्लीला होणार होतं. तिथे जेव्हा मेडिकल टेस्ट करायला गेलो तेव्हा मजूरांच्या रांगाच्या रांगा लागलेल्या. म्हणलं आपणही मजूरच. पोटासाठी, चार पैसे जास्त मिळतील म्हणूनच तर चाललो आहोत ना? तर व्हा तयार, काढले कपडे आणि राहिलो उभा रांगेत. यथावकाश सगळे सोपस्कार पार पडले आणि तो व्हिसा पडला हातात.



यथावकाश तारीख ठरली, तिकिट पण आलं हातात. ७ फेब्रुवारी १९९९ ला सकाळी १०.३० ला सौदी अरेबियन एयरवेजचं विमान सुटणार. तयारी झाली. पहिलाच परदेश प्रवास. ती परदेशप्रवासाची खास ३२ साईझ ची बॅग आली घरात. कपडे, रोजचं सामान नुसता गदारोळ झाला होता घरात. कसं बसं ते सामान त्या खास बॅगेत भरलं आणि ६ तारखेला रात्री शांतपणे गप्पा मारत बसलो. या सगळ्या मानसिक आणि शारिरीक ताणाने मला सणसणून ताप चढला होता. त्यातच घरवाली पोटूशी होती. आता परत कधी भेटणार, कसं होणार हेही विचार मनात होतेच. कशीबशी रात्र गेली. आमच्या घरच्या पद्धतीप्रमाणे आम्ही गाडी सुटायच्या जितकं आधी जाता येईल तितकं आधी स्टेशनवर जाऊन बसतो. विमानतळ झाला म्हणून काय झालं. शिस्त ही शिस्त. ;) १०.३० च्या विमानासाठी वडिलांनी सकाळी ६.३० लाच घराबाहेर काढलं. घरापासून विमानतळ......... फक्त १५ (अक्षरी पं ध रा) मिनिटे दूर. पण आता काहिही सहन करायची तयारी ठेवली होती. विमानतळावर पोचलो. तिथे काही अपेक्षेप्रमाणेच काही हालचाल दिसत नव्हती आमच्या फ्लाईटची. काउंटर ७.३० ला उघडणार होते. बसलो निवांत गप्पा मारत. आईचा चेहरा सगळं काही सांगत होता तिला बोलायची गरजच नव्हती. वडिलांच्या चेहर्‍यावर काळजी आणि दु़:ख यांचं मिश्रण. बायको तर थोडी दूरच जाऊन उभी होती. एकंदरीत दृश्य टिपिकल होतं. :)

७.३० वाजले, ७.४५ वाजले, ८ वाजले तरी काही काउंटर उघडेना आणि कसली घोषणा पण होईना. एयरलाईन्सचे कर्मचारी पण कुठे दिसत नव्हते. माझ्या मनात खरं सांगायचं तर एकच भावना होती ..... प्रच्चंड कंटाळा. काय व्हायचं ते होऊन जाऊ दे पण सोडवा बाबा या धावपळीतून. आम्ही ताटकळून बसलो होतो. आणि तेवढ्यात अनाउन्समेंट झाली, "सौदी अरेबियन एयरलाईन्स च्या SVxxx ने दम्माम ला जाणार्‍या प्रवाशांनी लक्ष द्या..."

क्रमशः

माझं खोबार... भाग १

on गुरुवार, नोव्हेंबर ०६, २००८

मंडळी, काही वर्षांपूर्वी माझ्या आयुष्यात एक अगदीच अनपेक्षित वळण आले. ध्यानी मनी नसताना किंवा कुठल्याही प्रकारचे प्लॅनिंग नसताना मला परदेशात नोकरी करायचा योग आला. आणि तो परदेश पण साधासुधा असातसा नाही, चक्क 'सौदी अरेबिया', ज्या देशाबद्दल आपल्याला नेहमीच एक भीती वाटत असते आणि कुतूहल पण तेवढेच असते. तर माझ्या या सौदी गमन आणि वास्तव्याबद्दल माझे काही अनुभव आहेत ते इथे मांडण्याचा प्रयत्न करतो आहे.

मी इथे जे काही लिहिणार आहे ते पूर्णपणे सत्य असणार आहे, त्यात कुठल्याही प्रकारची काल्पनिक पात्रं किंवा घटना नसतील. मी आयुष्यात हा पहिलाच लिहिण्याचा प्रयत्न करतो आहे. ऑल सजेशन्स आर वेलकम. (एक वाक्य पुलंचं उधार - या लिखाणात साहित्यिक मूल्यं वगैरे शोधू नका, नाही म्हणजे मिळणार नाहीत म्हणुन सांगितलं आपलं, उगाच तुमची निराशा ;) )

*************

१९९८ चा सप्टेंबर - ऑक्टोबर महिना असेल. दसरा जवळ आला होता. तेव्हा मी भारतातिल एका 'चिकट पदार्थ' बनवणार्‍या प्रसिद्ध कंपनीत 'Every Day Problem' म्हणजेच इडिपी डिपार्टमेंट मधे काम करत होतो. तेव्हा आपल्याकडे ERP प्रकारची सॉफ्टवेअर्स नुकतीच आली होती. आमच्या कंपनीतही असेच एक सॉफ्टवेअर बसवायचे काम चालले होते. आमची भरती पण होतीच इंप्लिमेंटेशन टीम मधे. सॉफ्टवेअर व्हेण्डर च्या टीम मधल्या लोकांशी घनिष्ठ संबंध प्रस्थापित झाले होते.

अशातच एक दिवस, त्यांच्या पैकी एक वरिष्ठ मला 'विश्रांतिगृहातील' महत्त्वाचे काम करत असताना हळूच म्हणाला "लंच के बाद नीचे मिल मेरेको". मला टेंशन. म्हणलं काल एका डिलिव्हरेबल बद्दल काही वाद झाला त्यात काही कमीजास्त बोलणं झालं काय आपल्याकडून? पण तसा धोकाही नव्हता म्हणा. तो होता गुज्जु आणि प्रकृतिने किरकोळ. काय ४-५ श्या दिल्या असत्या तरी कानाला गोडच वाटलं असतं. ठरल्याप्रमाणे त्याला खाली जाऊन भेटलो लंच नंतर. मला चक्क नोकरीची ऑफर देत होते साहेब. आणि माझ्या कंपनीत कोणाला संशय येऊ नये म्हणून मला खाली बोलवून वगैरे बोलणं चाललं होतं. त्यानंतरच्या दसर्‍याच्या मुहुर्तावर त्याला माझ्या सी.व्ही. ची प्रत दिली आणि अश्या प्रकारे माझ्या आयुष्यातल्या सौदी प्रकरणाला सुरुवात झाली.

**************

आता सगळ्यात पहिले काम काय तर, आमच्या नविन कंपनीच्या दुबईस्थित बड्या लोकांना टेलिफोनिक इंटरव्ह्यू द्यायचा आणि खुंटा बळकट करायचा. दिवस ठरला, वेळ ठरली. आता मात्र मनात एक धाकधूक व्हायला लागली होती. इतके दिवस परदेशगमनाचे काहीच प्लॅन्स नव्हते पण अशी एक संधी समोर दिसायला लागली आणि मनात एक अपेक्षा निर्माण झाली. बरं माझी जरी रास कन्या नसली तरी माझ्या आई-वडिलांची रास कन्या आहे ना... त्या मुळे वाण नाही पण गुण लागलाच थोडासा. खूपच नर्व्हस झालो होतो. ठरल्या दिवशी काही कॉल झालाच नाही. असं अजून १-२ वेळा झालं, आता मात्र माझी खात्री झाली की हे काम काय पुढे जात नाही. मग मी परत निश्चिंत, होतच नाहिये तर कशाला काळजीने मरा? एक दिवस अचानक फोन आला की तो इंटरव्ह्यू घेणारा भाऊ उद्या मुंबईतच येतोय आणि त्याला तुला प्रत्यक्ष भेटायचं आहे. मी परत नर्व्हस. तसाच गेलो त्याला भेटायला त्याच्या हॉटेलवर. बघतो तर साहेब टी.व्ही. वर चक्क क्रिकेट ची मॅच बघत होते. पुढचा अर्धा तास मग नुसत्या गप्पा आणि क्रिकेट बद्दल बोलणं. मला खरंच खूप टेंशन आलं की हा कामाचं का नाही बोलत आहे. थोड्या वेळाने त्याने मला अचानक विचारलं, "तुला तर फायनान्स डोमेन चा काहीच अनुभव नाही". मी गप्पच, काय बोलणार, तो म्हणत होता ते खरंच होतं. मग त्याने विचारलं, "तुला बॅलन्स शीट बद्दल काय माहिती आहे?" आता मी थोडं विचार करून उत्तर देणार तेवढ्यात माझ्यातला प्रामणिक बंडू लगेच उत्तरला, "डेबिट शुड बी इक्वल टू क्रेडिट" आता वाचा जायची पाळी त्याची होती. तरी तोच पुढे म्हणाला, "पाण्यात फेकला तुला तर पोहशील की बुडशील?". मला त्याचा रोख कळला, मी पण त्याला उलटा प्रश्न केला, "मला पाण्यात फेकताना पाठीला डबा बांधणार की तसंच फेकणार?" मी बोललो खरा पण बोलल्यानंतर लक्षात आलं की आपण काय बोलून बसलो. पण तो खूप हसला आणि म्हणाला "तुझा हजरजबाबी पणा आवडला, पण ऑफकोर्स डब्याशिवाय फेकणार". तो पर्यंत माझाही धीर चेपला, मलाही अंदाज आला होता की हा खरंच इंटरव्ह्यूच चालू आहे आणि मला ही पध्दत आवडली होती. मी त्याला उत्तर दिले, "ऑफ कोर्स, आय विल स्विम. हाऊ टू अचिव्ह दॅट इज माय प्रॉब्लेम, बट आय ऍम कॉन्फिडंट" हे सगळं आज लिहिताना एवढा वेळ लागतो आहे पण तेव्हा हे सगळं अक्षरशः क्षणार्धात घडलं. नंतर माझ्या लक्षात आलं की मला काय येतंय किंवा येत नाहिये याच्या मधे फारसा रस त्याला नव्हताच. ते सगळं त्याने आधीच मला ओळखणार्‍या निरनिराळ्या टीम मेंबर्सना गाठून काढून घेतलं होतं. त्याला फक्त माझी पर्सनॅलिटी टेस्ट घ्यायची होती. आणि त्या क्रिकेटच्या गप्पा वगैरे सगळं त्याच एका हेतूने चाललं होतं. त्याने पुढचा प्रश्न विचारला "सौदी अरेबियात काम करशील, की दुबईच पाहिजे?" मला कुठं काय कळत होतं तेव्हा दुबई काय आणि सौदी अरेबिया काय. मी म्हणलं, "माझा असा काही प्रेफरंस नाहिये."

आणि मंडळी अश्या रितीने माझी पहिली परदेशातील नोकरी पक्की झाली.

क्रमशः

देहबोली...

on बुधवार, नोव्हेंबर ०५, २००८

मंडळी, मी जेव्हापासून मराठी आंतरजालावर फिरू लागलो तेव्हापासून बरीचशी संकेतस्थळं आणि ब्लॉग्ज नजरेस पडले. या सगळ्याठिकाणी निरनिराळ्या व्यक्तिंनी हाताळलेले विषय खरोखर खूपच वैविध्यपूर्ण आहेत. काही म्हणता काही बाकी ठेवलं नाहिये पब्लिकने. पण एक विषय मात्र असा आहे की जो खुपदा हाताळला जातो. आणि त्या विषयावरच्या चर्चा खरोखर प्राणपणाने लढवल्या जातात (एक मुंबई-पुणे वादच या वादाला मागे टाकू शकेल :) ) तो विषय म्हणजे.... बरोबर ओळखलंत, भाषा आणि भाषेशी संबंधित शुद्धलेखन वगैरे उपविषय. या सगळ्या चर्चा अतिशय रंगतातच. सध्या मिपावर चालू असलेली 'संस्कृत' बद्दलची चर्चा घ्या किंवा शुध्दलेखनावरच्या विविध चर्चा घ्या. बरीच नविन माहिती कळली आणि विचारांच्या विविध दिशा कळल्या. पण एका गोष्टीची गंमत वाटली... लोकांची मतं सहसा 'इस पार या उस पार' अशीच असतात, बहुतांशी. असो.

सर्व चर्चा या आपण तोंडाने बोलतो त्या भाषेबद्दलच आहेत. पण तात्यांसारख्या काही लोकांनी अजूनही काही भाषांचा उल्लेख केला आहे. जसे की, संगित ही एक भाषा आहे आणि ती युनिव्हर्सल आहे. खरंच आहे ते. बर्‍याचदा संगित हे शब्दांच्या आधाराने सुरू होतं पण पार पलिकडे पोचवतं.

तशीच अजून एक भाषा आहे आणि ती सुध्दा वैश्विकच आहे. तिचे प्राथमिक रुप जरी सगळीकडे सारखेच असले तरी व्यक्त स्वरुप स्थळकाळाप्रमाणे बदलते. ती आहे देहबोली... इंग्लिश मधे तिला 'बॉडी लँग्वेज' म्हणतात. माणूस कितीही अशिक्षित (रुढार्थाने) असला तरी ही भाषा त्याला येतेच येते आणि दुसर्‍याने या भाषेत बोललेलं कळतंच कळतं. ही भाषा इतकी परिणामकारक आहे की बर्‍याचवेळा संबंध वाढवायला किंवा बिघडवायला ती एकटी कारणीभूत ठरू शकते. या जगात वावरताना ती एक अतिशय उपयुक्त आणि म्हणूनच दुधारी असं शस्त्र आहे.

देहबोलीची ढोबळ व्याख्या करायची झाली तर अशी करता येईल... शरिराच्या साहाय्याने आपलं म्हणणं पोचवायचा प्रयत्न. या मधे मुख्य प्रकार म्हणजे हाताच्या हालचाली ज्याला आपण हातवारे म्हणतो, चेहर्‍याच्या हालचाली, शब्दांच्या उच्चारांवरील आघात, आवाजाची पातळी वर-खाली करणे वगैरे. आपली भाषा जशी आपल्या विचारांचा मागोवा घेत जाते तशीच आपली देहबोली सुध्दा आपल्या विचारांशी / भावनांशी घट्ट निगडित असते, किंबहुना आपल्या शाब्दिक भाषेपेक्षा कांकणभर जास्तच लगटून असते विचारांना.

माझ्या बाबतीत घडलेला एक किस्सा सांगतो की ज्यामुळे मला ही गोष्ट खूपच प्रकर्षाने जाणवली. मी एकदा सकाळी गोरेगावला लोकलमधे चढलो आणि मला अंधेरीला उतरायचे होते. गोरेगाव एका बाजूला येते आणि अंधेरी दुसर्‍या बाजूला. म्हणजे काय प्रकार ते मुंबईत राहणार्‍या लोकांना सांगायला नकोच. मी गाडीत चढल्यावर लोकांना विनंति करत करत दुसर्‍या बाजूच्या दरवाजाकडे मुसंडी मारत होतो. लोक शिव्या घालत होते. साहजिकच मी खूपच वैतागलो होतो. पण चिडून सांगतो कुणाला? (आज हा लेख वाचायचे भाग्य तुम्हाला मिळाले नसते ;) ). अंधेरी यायच्या आधी थोडावेळ एका दाराजवळ उभ्या असलेल्या आडमुठ्या माणसाबरोबर थोडा लडिवाळपणा झाला पण मी प्रसंग पाहून थोडा मवाळपणा पत्करला पण उतरताना मात्र थोडी धक्काधक्की झालीच. मी बोललो काहिच नाही पण माझा चेहराच सगळं काही बोलला असणार. आमचा एक सहकारी नेमका त्याच गाडीच्या मागच्या डब्यातून उतरला आणि मी उतरल्या उतरल्या माझ्या समोरच आला. त्याने पहिला प्रश्न केला मला, 'क्या हुवा? उसको मारेगा क्या?' मी थक्कच झालो. मी त्याला विचारलं 'तेरे को कैसे पता?' तो फक्त एवढंच म्हणाला, 'तेरा चेहरा सब कुछ बोल रहा था. तू उसको इतना गुस्सेसे देख रहा था की मालूम पड रहा था.' मतितार्थ असा की आपण कितीही उत्तेजित झालो तरी आपले संस्कार बर्‍याच वेळा आपल्याला आपल्या शब्दांवर नियंत्रण ठेवायला लावतात. पण आपला देह काय बोलत असतो ते आपल्याला कळत सुध्दा नसते. आणि म्हणूनच ही भाषा लै डेंजरस.

ज्याला या भाषेची जाण आली आणि नीट वापरायची अक्कल आली त्याने जगात वावरायची अर्ध्याहून अधिक लढाई जिंकली असं म्हणायला हरकत नाही.

शब्दांची भाषा आपण जसजसे मोठे होत जातो तसतशी शिकत जातो, पण देहबोली मात्र माणूस उपजतच घेऊन येतो. जन्म झाल्यावर रडून, 'मी जिवंत आहे होऽऽऽ!!! माझ्या कडे लक्ष द्या' अशी भावना ते नवजात पिल्लू कोणत्या अनाम प्रेरणेने देत असतं? भूक लागली की रडायचं हे कसं कळतं? थोडं मोठं झालं की पाळण्यावर टांगलेला खुळखुळा गोल फिरला की जिवणी आपोआप रूंदावते ती कशी? आपण जन्माला येतानाच हे देहबोलीचं ज्ञान घेऊन येत असतो. पण जसजसे आपण मोठे होते तसतसे या देहबोलीवर निरनिराळे संस्कार व्हायला लागतात. आपले आई-वडिल आणि इतर 'मोठे' लोक आपल्याला 'डूज' आणि 'डोन्ट्ज' शिकवायला लागतात. आणि यातून जन्माला येते ती 'संस्कारित' देहबोली.

आपली उपजत देहबोली मात्र खर्‍या अर्थाने वैश्विक आहे. रडण्याचा अथवा हसण्याचा सगळीकडे बहुधा सारखाच अर्थ लावला जाईल. पण हाताच्या एखाद्या हालचालीचा मात्र बरेच वेळा स्थळकाळसापेक्ष अर्थ लावला जाईल. म्हणजे आपल्याकडे एखाद्या माणसाकडे 'बोट' दाखवणं अतिशय असभ्य समजतात पण काही ठिकाणी लोकांना त्याचे काहीच वाटत नसेल. संस्कारित देहबोली ही एखाद्या वांशिक अथवा भाषिक गटापुरती बर्‍यापैकी सिमित असते. उदाहरणार्थ, आपण एखाद्याचे बोलणे ऐकताना 'मला तुमचे बोलणे कळते आहे' या अर्थी मान उभी (वर-खाली) हलवतो. पण दक्षिण भारतात बर्‍याच ठिकाणी विशेषतः केरळ मधे त्याच अर्थाने मान आडवी (डावी-उजवी) हलवतात. आपल्याकडे त्याचा अर्थ नेमका उलटा होतो.

देहबोलीची अजून एक गंमत आहे. जरी ती शब्दांवाचून भाषा असली तरी भाषेतले बरेच वाक्प्रचार देहबोलीशी खूपच जवळून निगडित असतात. बर्‍याच अरब देशांमधे 'मला काही देणं घेणं नाही' या अर्थी हाताची एक विशिष्ट हालचाल करतात. आपण जेवल्यावर नळाखाली हात धुतो ना तशी काहिशी ती हालचाल असते. मंडळी, लक्षात येतंय का? इंग्लिश मधे 'वॉश युवर हँड्स ऑफ समथिंग' हा वाक्प्रचार वापरतोच ना? पुरातन काळापासून विविध संस्कृतिचे लोक व्यापारानिमित्त एकमेकांच्या संपर्कात येत होते आणि भाषेची, संकल्पनांची, ज्ञानाची देवाणघेवाण होत होती, त्याचंच हे एक उदाहरण असू शकेल का? असेलही. शक्यता नाकारता येत नाही.

आपण आपल्या सांस्कृतिक परिघाच्या बाहेरच्या लोकांच्या संपर्कात येतो तेव्हा शब्दांपेक्षा देहबोलीचंच भान जास्त ठेवावं लागतं. तसेही शब्द आपल्याला कळत नाहीत, देहबोली मात्र त्या मानाने जास्त उपयोगी ठरते. मी भारताबाहेर आलो तेव्हां मला सुरुवातीलाच या गोष्टीचं भान आलं. मी अरबस्तानात नविनच होतो. एके दिवशी संध्याकाळी आमच्या कंपनीच्या गाडीत ड्रायव्हरच्या बाजूला बसून घरी चाललो होतो. उजवा पाय डाव्या पायावर ठेवला होता, पायाचा तळवा ड्रायव्हरच्या दिशेने झाला होता. ड्रायव्हर पण भारतियच होता आमचा. त्याला काहीच वाटले नसावे. पण गाडी एका सिग्नलला थांबली आणि ड्रायव्हर साईडला एक भलं मोठं जिएमसीचं (एक अति प्रचंड गाडी) धूड उभं राहिलं. काच खाली झाली आणि आम्हाला काच खाली करायची खूण झाली. आम्ही तसे करताच तो दुसरा माणूस, स्थानिक होता तो, अरबी भाषेत खूप चिडल्यासारखा बोलला. मला कुठं काय कळायला. पण आमचा ड्रायव्हर मात्र विंचू चावल्यासारखा पटकन् माझ्या कडे वळला आणि म्हणाला, 'आधी पाय खाली कर'. मी पण जरा घाबरलोच होतो. चूपचाप हुकमाची अंमलबजावणी केली. पण देहबोलीचा एक महत्वाचा धडा शिकलो. अरबी संस्कृतित पायाचा तळवा दाखवणे म्हणजे समोरच्याचा घोर अपमान समजला जातो. समोरच्याची देहबोली शिकून तिचा आपल्यासाठी कसा उपयोग करायचा हे भान आले.

प्रत्येकाचा एक वैयक्तिक परिघ (पर्सनल स्पेस) असतो. जसा आपला परिघ आपल्याला प्यारा असतो तसेच व्यक्त होताना समोरच्याचा परिघ आपण उल्लंघत तर नाही ना याचेही भान आपल्याला असले पाहिजे. या परिघाची आपली जाणिव आपल्या जडणघडणीवर अवलंबून असते. पण आपण समोरच्या व्यक्तिची या बाबत काय जाणिव आहे याचे भान ठेवले पाहिजे. बर्‍याच पाश्चात्य संस्कृतिंमधे स्त्री -पुरूष हे खूप सहजतेने शारिरीकदृष्ट्या निकटतेने वावरतात. पण एखादा पुरूष जर भारतात येऊन तितक्याच जवळ येऊन बोलायला लागला तर तो मार खाईल याचीच शक्यता जास्त आणि गंमत म्हणजे आपण का मार खातोय हे त्या बिचार्‍याला कळणार पण नाही. आम्ही खोबारला असताना, एक शुध्द महाराष्ट्रिय कुटुंब आमच्या ओळखीचे होते. साहेब जरा उच्चविद्याविभूषित आणि आंग्लाळलेले होते. त्यांच्या घरी पार्टीला जायचे असले तर बहुतेक सगळ्या बायकांना घाम फुटायचा. एकतर त्या नवराबायकोतला लडिवाळपणा बघावा लागायचा आणि निरोप घेताना साहेब त्यांच्या सवयी प्रमाणे सगळ्यांच्या गालाला गाल लावून निरोप घ्यायचे. (वहिनी मात्र जरा त्यामाने चतुर होत्या. त्या आपल्या भारतिय बाणा त्यामानाने बराच जपून होत्या :( ) तर मुद्दा हा की 'डिफरंट स्ट्रोक्स फॉर डिफरंट फोक्स' हे व्यवधान ठेवलंच पाहिजे.

देहबोली, त्याच व्यक्तिची, पण वेगवेगळ्या परिस्थितीत वेगवेगळ्या रितीने वापरली जाते. आपण जेव्हा समोरसमोर एकाच व्यक्तिशी बोलतो तेव्हा साधारणपणे हातवारे कमी करतो. चेहर्‍याच्या हालचाली जास्त होतात. पण जर का आपण एखाद्या समूहाशी बोलत असू तर हाताच्याच नव्हे तर संपूर्ण देहाच्याच हालचाली जास्त होतात. मला माझ्या करिअर मधे विविध लोकांशी बोलण्याचा आणि एखादी गोष्ट त्यांच्यासमोर प्रभावीपणे मांडून ती पटवण्याचे प्रसंग खूपच येतात. मला या देहबोलीच्या जाणिवेचा खूपच फायदा झाला. जर का समोरच्या व्यक्तिची अथवा समूहाची देहबोली अगदी आत्मसात नाही पण नुसती समजून घेता आली आणी थोडीशी वापरता आली तरी एक प्रकारची आपुलकी प्रस्थापित करता येते आणि संवादचं सुसंवादात रुपांतर आपोआप होतं. आणि सुसंवाद स्थापित करणं हेच भाषेचं मुख्य काम नाही का?

तर मंडळी देहबोली बद्दल जागरूक व्हा, निरीक्षण शक्ति वाढवा आणि प्रभावी संवादक (इफेक्टिव कम्युनिकेटर ला हाच प्रतिशब्द आहे का हो?) व्हा.