(बोध)कथा Posted by मी बिपिन. on शुक्रवार, सप्टेंबर २८, २०१२

मला ना हा बोधकथा प्रकार खूप म्हणजे भयानकच आवडतो. घेतला तर बोध, नाही तर नुसती कथा म्हणूनही वाईट नाहीच. हो की नाही? तसंही बघितलेत का तुम्ही बोधबिध घेणारे लोक कधी? पण ते जाऊ दे. आपण लक्ष नाही द्यायचं. गणपती ही बुद्धीची देवता आहे की नै? मग आपण बाता तरी करू बोध वगैरे घ्यायच्या. तर म्हणून या काही (बोध)कथा. आणि या गणपती उत्सव पेश्शल असल्यामुळे प्रत्येकाने रूचेल पचेल तो बोध घ्यावा ही विनंती मात्र नक्कीच आहे.

पण ते ही एक असोच... (हे 'असोच' सुद्धा आम्ही आत्तापर्यंत घेतलेल्या बोधांमुळेच बरं का!)

भानगड

तर एकदा काय झालं, विक्रम आजही असा नेहमीसारखा स्मशानातल्या झाडाखाली गेला. किर्र अंधार होताच. वेताळही वाटच बघत होता. (इतक्या वर्षांनानंतर, विक्रम आणि वेताळ एकमेकांना खूप युज्ड टू झालेत, यु नो!) मात्र आता विक्रम वेताळाला खांद्यावर वगैरे घेत नाही. दॅट्स सो ओल्डफॅशन्ड! ते दोघेही आता रात्रीच्या अंधारात मस्तपैकी शतपावली करतात. सुखदु:खाच्या चार गोष्टी बोलतात. रिस्पेक्टिवली, राणी आणि हडळीमुळे होणारा त्रास शेअर करतात एकमेकांशी. आणि स्वस्थपणे घरी जातात. किती वर्षं ते प्रश्न विचारायचे, डोक्याची शंभर शकलं करायची धमकी द्यायची? सो बोरिंग, यु नो!

पण, आज मात्र विक्रम खूपच अस्वस्थ होता. वेताळाच्याही ते लक्षात आलेच होते म्हणा. पण विक्रमाची ती ठसठस त्याने आपणहून व्यक्त करावी याची वाट बघत तो निवांतपणे गवताची काडी चघळत, इकडच्या तिकड्याच्या गप्पा मारत चालत राहिला. शेवटी विक्रम मुद्द्यावर आलाच. वेताळाच्या खांद्यावर हात टाकत तो म्हणला,

"यार वेताळ, काय साली ही दुनिया आहे राव! एक नंबर हरामखोर %&^#$^* !!!"

वेताळ जरा चपापला. मामला संगीन है! विक्रम एकदम अपशब्दांवर उतरला म्हणजे नक्कीच हे यडं काहीतरी उग्गाच मनाला लावून बसलंय.

"अबे! शिव्या काहून द्यायलास बे? काय झालं ते नीट वट्ट सांग भौ."

"यार आत्ता इथे येत असताना एक नवरा बायको आणि एक गाढव रस्त्याच्या कडेला बसलेले दिसले बघ मला."

"आत्ता? इतक्या रात्री? साला हे स्मशान इथून जवळ आहे हे माहित नाही त्यांना? कमाले!"

'त्या नवराबायकोची थोडी गंमत करावी का?' या विचारात वेताळ पडला. विक्रमाला ते कळले.

"अरे छोड ना यार! आधीच बिचारे दु:खी वाटले. डोक्याला हात लावून बसले होते बघ. मी विचारायला गेलो तर बोलेचनात."

"च्याबायलीच्या, आस्सं? काय झालं काय असं?"

"अरे तेच विचारत होतो. खूप छेडलं तेव्हा कळली भानगड."

"काय ती?"

"तो त्या नदीपल्याडच्या गावातला कुंभार होता. सकाळी बायकोला घेऊन बाजाराला गेला होता. तिथे त्याने एक गाढव विकत घेतलं. आणि बाजार उरकून यायला लागले दोघे परत. गाढव होतंच बरोबर. उन्हाचा कडाका होता, तलखी लागत होती, दहा पावलं चालणं कठीण होत होतं म्हणून याने बायकोला गाढवावर बसवलं. तेवढेच श्रम कमी तिला."

"मग?"

"मग काय? तेवढ्यात समोरून काही पोरं आली. गावातली उनाड पोरं रे, काही काम ना धाम, उगाच लोकांची चेष्टा करत फिरणं हाच उद्योग. त्यांनी त्या बाईला म्हणलं की, 'बये, नवरा म्हणजे साक्षात परमेश्वर! त्याला पायी चालवतेस आणि स्वतः गाढवावर बसतेस? कुठे फेडशील हे पाप?'"

"अरारारा! काय बेनं रे हे? मग काय बाई उतरली का गाढवावरनं?"

"आता कोणती बाई हे असं झाल्यावर गाढवावर बसेल? उतरलीच ती. आणि आणाभाका घालून तिने नवर्‍याला गाढवावर बसवलं. पुढे चालू लागले तर वाटेत दुसरी काही माणसं भेटली त्यांना. ते तर त्या कुंभाराला मारायला धावले. त्यांचं म्हणणं की एवढ्या उन्हात बाईला पायी चालवून हा स्वतः मारे गाढवावर बसून चाललाय. त्यांनी त्याला उतरवलाच खाली."

"ही बलाच झाली म्हणायची की रे! मग पुढे?"

"पुढे काय! दोघंही वैतागले. त्यांनी ठरवलं की आपण दोघंही बसू गाढवावर. म्हणजे कोणी बोलायचा प्रश्नच नको. बसले की दोघेही गाढवावर. तर त्यांना अजून काही लोक भेटले रस्त्यात. त्यांनी तर अक्षरशः चार ठेवूनच दिल्या त्या कुंभाराला."

"आँ! आणि त्या का म्हणून?"

"म्हणे दोन माणसांचा भार त्या बिचार्‍या मुक्या जनावरावर टाकला ना रे त्यांनी... ते गाढव पार वाकलं होतं ओझ्याने. मग मार खाल्ल्यावर दोघेही हबकलेच. आता काय करावं हेच त्यांना समजेना बघ, मग त्यांनी ठरवलं की आता आपण दोघांनीही चालायचं, कोणीच बसायचं नाही गाढवावर."

"म्हणजे आधी जसं होतं तसं. बॅक टू स्क्वेअर वन!"

"हो! पण अजून थोड्या वेळाने त्यांना परत काही जण भेटले आणि त्यांनी तर यांना वेड्यात काढलं... हसायला लागले ते यांना. काय तर म्हणे, एवढं गाढव बरोबर असताना कोणीच त्याच्यावर बसलं नाहीये, एवढ्या ऊन्हात पायीच चालतायेत दोघं."

"हाहाहाहा! तूफान विनोदीच सिच्युएशन की!"

"तेव्हापासून ते दोघंही आता काय करावं म्हणून जे बसलेत रस्त्याच्या कडेला ते अजून बसले आहेत. काय करावं त्यांना कळत नाहीये. गाढवावर बसावं तरी पंचाईत, न बसावं तरी पंचाईत. मलाही विचारलं त्यांनी काय करू म्हणून. मला काहीच सुधरेना बघ. चूपचाप सटकलो तिथून. तूच सांग बा वेताळा! काय करावं त्यांनी? कोणाचं ऐकावं?"

"काय साला जमाना आलाय! आजकाल तूच मला गोष्टी सांगायलास बे! आणि उत्तरं पण एक्स्पेक्ट करतोस! हॅहॅहॅ!"

"जा बे, भाव नको खाऊ! नीट सांग. मी पण चक्रावलोय बघ. साला, जगात सल्लागारच सगळे. आणि एकाचं ऐकावं तर दुसरा नावं ठेवतो आणि दुसर्‍याचं ऐकावं तर तिसर्‍याला राग येतो. कटकटच आहे राव!"

"अरे बाबा! अगदी सोप्पंय रे, आय मीन, म्हणलं तर सोप्पंय. म्हणलं तर बेक्कार कॉम्प्लिकेटेड सिच्युएशन. जगात शहाणे, दीडशहाणे, अतिशहाणे भरपूर भेटतात. जग म्हणजे वेड्याचा बाजार आहे. पण बेसिकली अशा परिस्थितीत दोन पर्याय असतात."

"कोणते?"

"सांगतो."

***

पर्याय.१

नेहमीप्रमाणे, एक राजा असतो आणि त्याचा एक प्रधान असतो. ऑफ कोर्स तो प्रधान अगदी विश्वासू, मित्रवत इ.इ. असतो. दोघे एकदा असेच गप्पा मारत असतात. तेवढ्यात राजवाड्यासमोरून एक साधू चाललेला असतो. राजा त्याला आत बोलावतो आणि त्याचा आदर सत्कार करतो. साधू खुश. तो राजाला म्हणतो,

"हे राजन! तू माझा इतका आदर केलास तर मी आता तुला काही देणं लागतो. तर ऐक, आजपासून बरोब्बर १५ दिवसांनी या गावात एक वादळ येणार आहे. ते जादूचं वादळ असणार आहे. त्याचं वारं ज्याच्या कोणाच्या कानात जाईल त्याला वेड लागेल." एवढं बोलून साधू निघून गेला. राजा आणि प्रधानाची जाम फाटली. आता काय करायचं? दोघांना काही सुचेना. शेवटी रिवाजाप्रमाणे प्रधानाला एक युक्ति सुचली.

"सरकार, आपण एक काम करू. आपण एक एकदम एअरटाइट खोली बांधू आणि आपल्या कुटुंबियांसमवेत त्यात वादळ यायच्या आधीच जाऊन बसू. वादळ थांबलं की बाहेर निघू. शिंपल!"

राजा खुशच खुश. खोली वगैरे बांधून झाली. ठरल्याप्रमाणे वादळ आलं. वादळाची चाहूल लागताच हे दोघे आपापल्या फ्यामिलीसकट खोलीत गेले आणि दार घट्ट लावून घेतलं. थोड्यावेळाने वादळ शमलं. सगळं काही स्थिरस्थावर झाल्याची खात्री करूनच राजा आणि प्रधान खोलीबाहेर पडले. बघतात तर काय, बाहेर राज्यातले बाकीचे सगळेच लोक वेडे झाले होते. नुसता धिंगाणा चालू होता. कुणी नाचत होतं, कुणी गात होतं, कुणी रडत होतं, कुणी कपडे फाडत होतं. हे दोघेही बघतच राहिले. खोलीत जाताना हे असं होईल हे लक्षातच आलं नव्हतं त्यांच्या. हताशपणे दोघेही बाकीच्या पब्लिककडे बघत बसले. एक दोघांना त्यांनी समजवायचाही प्रयत्न केला. काही फरक पडला नाही. उलट हे दोघे आपल्यासारखे वागत नाही म्हणून लोकच त्यांच्या अंगावर धावून आले. हे दोघे घाबरले आणि त्यांनी परत खोलीत धाव घेतली. दार आतून लावून घेतलं आणि विचार करू लागले. ऑफ कोर्स, आयडिया प्रधानालाच सुचली.

"हुजुर, आता एकच उपाय दिसतो आहे. सगळे जसं वागतायेत ना, आपणही तसंच वागायचं."

"म्हणजे! आपणही वेडं व्हायचं? काय बोलताय काय तुम्ही प्रधानजी? कळतंय का तुमचं तुम्हाला तरी?" राजा ओरडला.

"अगदी बरोबर, अगदी हेच म्हणतोय मी. आणि महाराज, शहाणपण म्हणजे तरी काय? चारचौघे जसे वागतात तसं वागणं म्हणजे शहाणपण. आज शहाणपणाची व्याख्याच बदलली आहे. आपण निमूटपणे ते नवीन शहाणपण मान्य करायचं आणि कातडी बचावायची."

"अहो पण..."

"आता पण नाही नी बिण नाही... जीव वाचवायचा असेल तर एकच मार्ग... एऽऽऽ नाचोऽऽऽ धत्तड तत्तड धत्तड तत्तड"

***

"वेताळा आलं बरं लक्षात! If you cant help it, then just jump in and enjoy it! त्रास नाही करून घ्यायचा, असंच ना?"

"करेक्ट! स्मार्ट आहेस."

"पण आता दुसरा काय ऑप्शन."

"अरे तो तर खूपच सोपा आहे. सांगतो. ऐक."

***

पर्याय.२

राजा, त्याचा तो मित्रासारखा प्रधान, राजवाडा, निवांत गप्पासेशन, साधू वगैरे वगैरे सेमच बरं का. मात्र इथे साधू रस्त्याने चूपचाप जायचं सोडून ओरडत चाललेला असतो,

"सुखी जीवनाचा मूलमंत्र, फक्त एक रूपयात! सुखी जीवनाचा मूलमंत्र, फक्त एक रूपयात!"

हे ऐकून राजा पेटतोच. च्यायला मी एवढा मोठा राजा आहे तरी अजून सुखी नाही आणि हा साधू चक्क सुखी होण्याचा मंत्र विकतोय, तोही फक्त एक रूपयात? तो साधूला बोलावतो आणि एक रूपया देतो.

"आता बोला बाबाजी, काय आहे तो मंत्र!"

"हे राजन, नीट ऐक... तो मंत्र आहे 'जो भी होता है भले के लिए होता है'... दॅट्स ऑल!"

साधू निघून जातो.

राजा चक्रावतो. पण काय करणार! एका रूपया अक्कलखाती गेला असं म्हणून तो गप्प बसतो.

बरेच दिवस जातात. राजा हे सगळं विसरूनही जातो. परत एकदा एका निवांत संध्याकाळी राजा अँड प्रधान अगेन रिलॅक्स करत असतात राजवाड्याच्या बागेत. फळं वगैरे पडलेली असतात समोर. गप्पा मारता मारता राजा एक सफरचंद घेतो कापायला आणि बोलायच्या नादात स्वतःचं बोट कापतो. ही धार लागते रक्ताची. बोटाचा तुकडाच पडलेला असतो. सगळीकडे बोंबाबोंब सुरू होते, गोंधळ होतो. राजा ओरडत असतो, विव्हळत असतो. कोणी मलम आणायला धावतो कोणी पट्टी आणायला धावतो. प्रधान राजाला शांत करायचा प्रयत्न करायला लागतो. आणि तो बोलून बसतो,

"महाराज, साधूने काय सांगितलं होतं? 'जो भी होता है भले के लिए होता है'. यातूनही काही चांगलंच होईल बघा. शांत व्हा!"

राज क्रोधायमान वगैरे होतो. साला मला एवढं लागलंय आणि हा असलं काय काय ज्ञान देतोय. प्रधानजीची रवानगी तडकाफडकी तुरूंगात होते. राजाची मलमपट्टीही होते. काही दिवसांनी त्याचं बोटही बरं होतं. रुटीन लाइफ सुरू होतं. आणि एक दिवस राजा शिकारीला जातो. हरणाचा पाठलाग करता करता तो भरकटतो आणि बरोबरच्या सैन्यापासून दूर जातो. अशा अवस्थेत तो जंगलात हिंडत असतो. तेवढ्यात काही आदिवासी त्याला पकडतात आणि त्यांच्या गावात त्याला घेऊन जातात. आपल्या नायकापुढे त्याला उभं करतात. नायक असा रूबाबदार माणूस बघून खुश होतो. नाही तरी देवीला बळी देण्यासाठी माणूस शोधतच असतो तो. हा मस्त भेटलाय! यालाच बळी देऊ, असा विचार करतो तो. मग काय, बळी द्यायची तयारी सुरू होते. बळी द्यायच्या आधी राजाच्या शरीराचं निरीक्षण होतं आणि त्यात नेमकं ते तुटकं बोट त्यांना दिसतं. खलास! असा बळी चालत नसतो. राजाला सोडून देण्यात येतं. राजा आपल्या राज्यात परत येतो, आणि थेट तुरूंगात जाऊन प्रधानाला मुक्त करतो. साधूचं म्हणणं त्याला पटलेलं असतं. प्रधानाची क्षमाही मागतो राजा.

"मित्रा, मला माफ कर. आता मला पटलं बघ, 'जो भी होता है भले के लिए होता है'! पण एक समजत नाहीये मला, इतके दिवस तू तुरूंगात खितपत पडलास त्यात तुझं काय भलं झालं? त्रासच झाला की तुला."

"हुजुर, असं कसं? हे बघा, मी तुमचा जिवलग मित्र आहे. तुमच्याबरोबर सावलीसारखा असतो. त्या दिवशी जंगलात आपण दोघे बरोबर असतो आणि दोघेही पकडले गेलो असतो. आणि माझं काही बोट वगैरे तुटलेलं नाहीये महाराज, तेव्हा तुमच्यानंतर माझाच नंबर लागला असता ना?"

***

"हाहाहा! ग्रेट! ग्रेट! वेताळा ही गोष्ट तर अप्रतिमच रे! जे चाललंय ते ठीकच चाललंय असं म्हणायचं आणि शांतपणे बघत रहायचं. दुनियेला करू दे काय फालतूपणा करायचा तो, आपण निवांत गंमत बघायची, असंच ना?"

"अगदी! अगदी! कळले तुला! मर्म कळले. अरे दुनिया बोलत राहणार, पाहिजे तसं वागत राहणार, आपण लोकांच्या वाटेला नाही गेलो तरी मुद्दाम येऊन टोचे मारणारे खूप असणार. आपण आपली शांती ढळू द्यायची नाही बघ. त्यांना हसून, गंमत बघायची. मनावर घ्यायचं नाहीच. उलट यातूनही काही चांगलंच निघेल असा भरवसा ठेवायचा."

"थँक्स वेताळा! आत्ता जातो आणि त्या कुंभाराला सांगून येतो."

"जरूर. पण एक अजून सल्ला... त्या कुंभाराला त्याने काय करावं ते न सांगता फक्त या दोन गोष्टी सांगून ये. मग तो आणि त्याची बुद्धी! जे काय करायचं ते त्याचं त्यालाच ठरवू देणे इष्ट! काय समजलास?"

"ऑफ कोर्स!"

विक्रम गावाकडे वळला आणि वेताळाने पिंपळाकडे झेप घेतली.

प्रिय विनील Posted by मी बिपिन. on बुधवार, फेब्रुवारी २३, २०११

श्रावण मोडक यांनी प्रसिद्ध केलेलं हे बोलकं पत्र विचार करायला लावणारं आहे. तुमच्याशी ते शेअर करावंसं वाटलं, म्हणून इथे कॉपी - पेस्ट केलंय. तुम्हाला भावलं, तर तुम्हीही अवश्य ब्लॉगवरून, मेलमधून हे अजून पुढे प्रसारित करा !

*******

ओरिसातील मलकनगिरीचे जिल्हाधिकारी आर. विनील कृष्णा यांचे, त्यांच्यासमवेत असणारे अभियंता पवित्र माझी यांच्यासह, माओवाद्यांनी अपहरण केले. विनील यांचे मलकनगिरीतील काम असे आहे, की त्यांच्या सुटकेसाठी माओवाद्यांचा प्रभाव असूनही आदिवासीच रस्त्यावर आले आहेत. फक्त आदिवासीच नव्हे, तर सर्वदूर समाजही. नेमकं काय घडतं आहे तिथं? सुरक्षा न घेता विनील जंगलात गेले, हा आता मुद्दा होऊ पाहतोय. खरंच त्यांचं चुकलं? ओरिसातच आयएएस अधिकारी असणारे सचिन जाधव यांनी विनिलला उद्देशून लिहिलेलं हे खुलं पत्र. त्यांच्या परवानगीनेच येथे प्रसिद्ध करतो आहे.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

प्रिय विनील,

परवा मध्यरात्री एका जिल्हाधिकारी मित्राचा फोन आल्यापासून झोप उडालीय. म्हणाले, ‘माओवाद्यांनी विनीलला डिटेन केलंय’. फोन कलेक्टरांचाच असल्यामुळे बातमीची खातरजमा करण्याचा प्रश्नच नव्हता. मग निष्फळ फोनाफोनी सुरु झाली. काय झालंय हे समजून घेण्यासाठी फक्त. तपशील समजले. डिटेन नव्हे तर अपहरणच. पण उपयोग काय?

रात्री दोन वाजता एका मित्र एसपींचा (पोलीस अधीक्षक) फोन आला. माझ्याकडून त्यांना तपशील पाहिजे होते. मी काय कप्पाळ तपशील देणार? ते पूर्वी मलकनगिरीत एसपी होते. “कशाला असं सिक्युरिटी न घेता नक्षल भागात फिरता रे?” कळवळ्याने ते म्हणाले. त्यांची अस्वस्थता माझ्या लक्षात आली. तुझ्यावर सगळेच पोलीस वैतागले असले तर आश्चर्य नाही रे. तुझ्यावर आख्खी एस्टॅब्लिशमेंटच वैतागली असणार. अस्वस्थ करण्याची शक्ती घेऊनच जन्माला आलायस.

तू मयूरभंजमध्ये आयएएस प्रोबेशनर असतानाच एखाद्या कार्यकर्त्यासारखं स्वत:ला झोकून दिलं होतंस. मोटरसायकल घेऊन सिमलीपालच्या जंगलात वेळी-अवेळी एकटाच जायचास. आदिवासी पाड्यांवर फिरायचास. त्यांना जवळून बघायचास. त्यांच्यासाठी योजनांमध्ये, नियमांमध्ये अपवाद करण्यासाठी कलेक्टरांशी बोलायचास. आम्हाला सिमलीपाल दोनच गोष्टींसाठी माहीत होतं – पर्यटन स्थळ, आणि नंतर माओवाद्यांचा अड्डा. तू याच्या पलीकडे गेला होतास. वयाच्या पंचविशीतच. ही समज घेऊनच तू जन्माला आला होतास.

तुला एका ठिकाणी पोस्टिंग मिळालं, आणि त्याचवेळी कंधमाळमध्ये धार्मिक दंगली सुरु झाल्या. या दंगलींना आदिवासी विरुद्ध दलित असा कुठेही न सापडणारा रंग होता. सरकारला एक कलेक्टर, एक एस्पी आणि एक सबकलेक्टर हवा होता. टू फिक्स द थिंग. आणि चारच महिन्यांत तुला डिस्टर्ब करुन कंधमाळला पाठवला. तुम्ही तिघांनी तिथे अजोड कामगिरी केलीत. आंतरराष्ट्रीय निरीक्षकांचा पूर्वग्रहही तुमचे काम झाकोळू शकला नाही.

मलकनगिरी जिल्हाधिकारी पदासाठी तुझी निवड झाली तेंव्हा बऱ्याच जणांना आश्चर्य वाटले. एवढे चांगले काम करणाऱ्याला ही शिक्षा? हाच अनेकांचा प्रश्न होता. मलकनगिरीमध्ये कुणी पाय ठेऊ धजत नाही. नक्षलवाद्यांची अघोषित राजधानी. पण सुजाण मुख्यमंत्री इथे कर्तव्यकठोर अधिकारीच पाठवतात हे फार थोड्या जणांच्या लक्षात येते. तुझ्याअगोदर इथे नितीन जावळेंनी चांगल्या कामांचा पायंडा पाडून ठेवलेला होताच. तुझे ग्राऊंड बऱ्यापैकी तयार होते. तू त्यावर सुंदर बाग फुलवलीस. मलकनगिरीत आजमितीस तू जेमतेम एक वर्ष पूर्ण केलेस. लाल दिव्याच्या गाडीचे तुला कधीच आकर्षण नव्हते. मलकनगिरीत त्याची गरजही नव्हती तुला. नाडलेल्या आदिवासींना मदत करण्यासाठी तुला कशाचीच गरज नव्हती. मनासारखे काम करता येण्यासाठी तुला फक्त स्वातंत्र्य आणि एक यंत्रणा हवी होती. ती तुला मिळाली.

तुझ्या मनात या आदिवासींसाठी इतके प्रेम आहे की तुला भीती म्हणून काय ती नाहीच. या भागात दुसरा एखादा अधिकारी काय करेल? एकतर बाहेर पडायचे नाही. पडले तर हेवी सिक्युरिटी असल्याशिवाय नाही. आर ओ पी (रोड ओपनिंग पार्टी) आधी पुढे जाणार. लॅण्डमाइन्स तपासणार. साग्रसंगीत उपचार होणार. अर्धा दिवस त्यातच जाणार. मग आपलं भोज्जाला शिवून अधिकृत भेट उरकून अंधार पडायच्या आत आपल्या सुरक्षित ठिकाणी परत यायचं. पण तुझी रीतच न्यारी. तू आणि तुझा ड्रायव्हर. पीएसओ नाही, आरओपी नाही. हत्यार तर नाहीच नाही. जिथंपर्यंत गाडी जाईल तिथंपर्यंत जायचं. जिथं रस्ता संपेल तिथं तुला घ्यायला एखादा तहसीलदार, एखादा बीडीओ, एखादा इंजिनियर आलेला असायचा. मोटरसायकल घेऊन किंवा चालत. जेवण त्यांच्यासोबतच. सगळं एकदम शिवाजी महाराज स्टाइल. लोकांच्यात बसायचं. बोलायचं. आणि जे करता येण्यासारखं असेल ते लगेच करायचं. जे करता येण्यासारखं नाही, ते त्यांना समजावून सांगायचं.

हे एवढं आदिवासींसाठी खूप होतं. तू त्यांच्यासाठी वनवासात आलेला रामच जणू.

आदिवासी गांजलेले. एका बाजूने नक्षल. दुसऱ्या बाजूने पोलीस, सीआरपी. दोन्हीकडून मार. खायची मारामार. नक्षलवाद म्हणजे काय हे त्यांना कुठून समजणार? नक्षलींनी आदिवासींची पोथी बरोबर वाचलेली होती. त्यांची मनं जिंकायची त्यांना गरजच नव्हती. जे त्यांना जरा बरे वाटत, त्यांना ‘रिक्रुट’ करीत. बाकीच्यांचा काही फरक पडत नसे. अशा परिस्थितीत जिल्हाधिकारी स्वत: त्यांच्या पाड्यावर येत असेल तर त्यांना तुझ्यात देव दिसल्यास नवल नाही.

हे आम्हाला आज समजलं. तुला नक्षलवाद्यांनी पकडून नेल्यावर ज्या गावातून तुला त्यांनी नेलं, त्याच गावातल्या आदिवासींनी उत्स्फूर्त मोर्चे काढले, तुला सोडावा म्हणून. सगळं मलकनगिरी बंद आहे आज. कुणीही न सांगता. तू याआधी काम केलेला कंधमाळ जिल्हाही बंद आहे. तोही तसाच. उत्स्फूर्तपणे. ज्या आदिवासींसाठी काम करत असल्याचा दावा नक्षल करतात, त्याच आदिवासींनी नक्षलांना ठणकावून सांगितले, आमच्या कल्याणाची काळजी असेल, तर अगोदर कलेक्टरांना सोडा. आम्हाला तेंव्हा कळलं, तू काय आणि कसं काम करतोयस ते. आज सगळ्या राज्यात निदर्शने चालू आहेत. कलेक्टरसाठी नाही, तर विनीलसाठी.

एक फार मोठा विरोधाभास आज लोकांना पहायला मिळाला.

कुडमुल्गुमा नावाच्या दुर्गम ब्लॉकमध्ये तू गेला होतास. जनसंपर्क मेळाव्यासाठी. तिथं जाणं सोपंही नाही, आणि शहाणपणाचंही नाही. रस्त्या-रस्त्यावर सुरुंग लागलेले असतात. तू गेलास ते गाव तर भलतंच कुप्रसिद्ध. हे कुडमुल्गुमा त्याच भयावह बालिमेडा जलाशयाच्या जवळ, जिथे दोन वर्षांपूर्वी जवानांनी भरलेली आख्खी बोट नक्षल्यांनी बॉंबहल्ल्याने बुडवली होती. हा ‘त्यांचा’ इलाका. पंधरा ग्रामपंचायती त्यांच्या. या भागात सरकारी माणसानं यायचं नाही. पोलीस, सीआरपी तर लांब.

तू इथे जायचास. एकदा नाही, दोनदा नाही, नेहेमी. खरं तर तू इथेच, १५१ गावांवर, कट ऑफ गावांवर, तुझं लक्ष केन्द्रित केलंस. तू जाऊ लागलास, आणि लोकांनाही वाटलं इथं काम होतंय. इथल्या लोकांनी एकदा मागणी केली, आम्हाला ब्लॉक ऑफिस लांब होतंय, तर तू थेट त्या गावांमध्ये गेलास, आणि ब्लॉक ऑफिस आठवड्यातून एक दिवस तिथे, असं खरंच चालू केलंस देखील. लोकांमध्ये जसजसा प्रिय होत गेलास, नक्षली वेट अॅण्ड वॉच करत राहिले असावेत बहुदा, तुझा आत्मविश्वास वाढत गेला. तुला सिन्सिअरली वाटत होतं, इथं सरकार पोचलं नाही म्हणून नक्षलवाद आला. आता तो घालवायचा असेल, तर सरकार तिथं गेलं पाहिजे.

विनील, ज्या दिवशी तू गेलास तो दिवस इदचा होता. सरकारी सुट्टीचा. तू सुट्टी न घेता काम करत होतास. भीतीने सुनसान ओस पडलेले रस्ते पार करून तू सिलेरू नदीच्या काठी गेलास. तिथून बोटीने नदी ओलांडून त्या गावी पोहोचलास. का, तर सरकार गावांत पोचलं पाहिजे यासाठी. शिबिर झालं. लोकांचे समाधान केलंस. वनाधिकाराचे दाखले वाटलेस. पेन्शन दिलीस. आवास योजनेचे लाभ दिलेस. मग एका स्वयंसेवी संघटनेच्या कार्यकर्त्याने तुला आग्रह केला, “सर, इथे जनतापै गावात विद्युतीकरणाचं काम बघायला चला.” आणि तू विनाविलंब गेलासही. मोटरसायकलवर. सोबत फक्त दोन ज्युनिअर इंजिनियर घेऊन. जंगलात. खोल गुहेत जणू. जिथून परत आलेली पावलं दिसत नाहीत. तुझे एकूणच स्वयंसेवी संघटनांवर भाबडे प्रेम आहे. त्या लोकांनी तुला परत पाठवलेच नाही. एका इंजिनियरला परत पाठवले – असं सांगून की, ‘आम्ही सरांची काळजी घेतो, तू जाऊन सरकारला ही चिठ्ठी दे, सांग अठ्ठेचाळीस तास, आमच्या मागण्या आणि कलेक्टरचे प्राण.’ तुझे डोळे बांधून तुला चालवत सहा जण जंगलात घेऊन गेले.

आजही तुला चालवलंच जातंय. रोज वेगळ्या ठिकाणी. जागा बदलत. का, तर तुझ्या सुटकेसाठी सारं काही पणाला लावू पाहणाऱ्या आदिवासींनाही ते शक्य होऊ नये. असं म्हणतात की, त्यांनी आता मोर्चेबांधणीही केली आहे.

विनील, तू म्हणायचास, या लोकांसाठी काम करायला मला पाठवलंय, मी ते करतोय, हे लोक मला कसा काय अपाय करतील? तुझा विश्वासघात झाला दोस्ता.

आता आज बऱ्याच जणांच्या मनात काय विचार सुरू असतील ठाऊक आहे? ऐक.

विनिल, वेड्या, तुला कल्पना आहे का तू सरकारला किती मोठ्या काळजीत टाकलंयस त्याची? आम्हाला एकाच वेळी तू उत्तम अधिकारी, प्रशासक वाटतोस, आणि त्याच वेळी अविचारी साहसी आदर्शवादी तरुणही वाटतोस. तुला काय गरज होती तिथं जायची? पकडलेले जे नक्षल आता तुझ्या बदल्यात सोडले जातील त्याबद्दल तुलाच आता सगळे जबाबदार धरणार असं वाटत नाही तुला? एकतर तिथं जायचंच नव्हतंस. किंवा गेलास तर सुरक्षेचा जामानिमा घेऊनच जायचंस. वेडा. बेजबाबदार. अदूरदर्शी. असा कसा रे कलेक्टर तू?

हे आणि असंच बऱ्याच जणांच्या मनात येत असणार याची मला कल्पना आहे. हे असले प्रसंग तर होतच असतात असंही म्हणणारे महाभाग मला भेटले आहेत. विनायक सेनांच्या मानवी अधिकारांची चिंता वाहणाऱ्यांना तुझ्या मानवी हक्कांचा विचार करावासा वाटणारच नाही, कारण तू तर जालीम सरकारी व्यवस्थेतला बाबू! सरकारचा जावई! चांदीचा चमचा तोंडात घेऊन जन्माला आलेला वगैरे वगैरे. तुझ्यासाठी सरकार आकाशपाताळ एक करणार याची या विचारवंतांना पक्की खात्रीच. त्यामुळे ते आपली वाफ कशाला दवडतील?

पण मला काय वाटतं सांगू? तू जिंकलायस विनील. तू हादरवून सोडलंयस या तथाकथित माओवाद्यांना. ज्यांच्या कल्याणाच्या गोष्टी ते करतात, त्या आदिवासींनीच आज त्यांना सणसणीत चपराक मारलीय, ‘आम्हाला तुम्ही नको, विनील हवाय,’ असं ठणकावून सांगून. तुला प्यादं म्हणून वापरायच्या नादात नक्षल्यांनी आपलं थडगं खणून ठेवलं. यू आर देअर नेमेसिस.

विनील, आम्हाला क्रांतिकारक हवेत. आणि तेही तुझ्यासारखे. यंत्रणेचा योग्य वापर करून लोकांचं आयुष्य बदलवण्यासाठी स्वत:चं आयुष्य पणाला लावणारे. यंत्रणेच्या नावाने खडे फोडणारे विचारवंतही नकोत, आणि यंत्रणाच बदलायला हवी म्हणून अजून एक अन्याय्य यंत्रणा बळजबरीने माथी मारणारेही नकोत. तू हे अशा प्रकारे काम नसतंस केलं तरी तुला कुणी जाब विचारणार नव्हतं. उलट तुला सहानुभूतीच मिळाली असती, बिचारा मलकनगिरीत पोस्टिंग झालंय, याच्या कुटुंबाचं, मुलांचं कसं होणार, याच्या सॉफ्ट पोस्टिंगसाठी कुठे प्रयत्न करायला सांगूयात, इत्यादी.

तू हिरो आहेस विनील. आय ए एस आहेस म्हणून नाही. जिल्हाधिकारी आहेस म्हणून नाही. जिवाची बाजी लावून जग बदलायला निघालेला शिलेदार आहेस. केवळ स्वप्न न बघता झोकून देणारा कार्यकर्ता आहेस. म्हणूनच तू हवा आहेस आम्हाला.

तुझा वेडेपणा हवाय विनील आम्हाला. तुझ्यासारखे ‘वेडे’च नक्षलवादाच्या वेडाला मूठमाती देऊ शकतात.

आय सॅल्यूट यू, सर!

सचिन जाधव, आयएएस, ओरिसा.

&%^$@# !!! Posted by मी बिपिन. on गुरुवार, फेब्रुवारी २५, २०१०

दचकायला काय झालं? .... ते शीर्षक तसंच आहे.... &%^$@# !!!

चाणाक्ष लोकांच्या लक्षात आलंच असेल... &%^$@# !!! म्हणजे काय ते. ज्यांच्या आलं नसेल त्यांच्या लवकरच येईल. :)

तर झालं काय... नुकताच सौदी अरेबियामधे जाण्याचा योग आला होता. दिवसभर कस्टमरकडे राबराबून मी माझ्या एक दोन सहकार्‍यांबरोबर गेस्टहाउसकडे परत चाललो होतो. ऑफिसमधून बाहेर आलो आणि टॅक्सीला हात केला. टॅक्सी थांबली. आखाती देशात सहसा टॅक्सीवाले पाकिस्तानी किंवा भारतियच असतात. तसे असले तर गप्पा मारत प्रवास होतो. पण त्या दिवशीचा टॅक्सीवाला नेमका येमेनी होता... टॅक्सी सुरू झाली. गडी भलताच गप्पिष्ट होता. त्याची अखंड बडबड सुरू झाली. त्याचं अस्खलित आणि माझं मोडकं अरबी... पण बोलणे भाग होते. रियाधमधला अगाध ट्रॅफिक... प्रचंड मोठ्या हायवे वरून ताशी १००+ किमीच्या वेगाने खेळलेल्या आट्यापाट्या, खोखो, हुतूतू वगैरे प्रकारांमुळे हार्ट अ‍ॅटॅक येऊ न द्यायचा असेल तर मन असं गुंतवणं भागच असतं.

माझ्या बरोबर माझा आयुष्यात पहिल्यांदाच भारताबाहेर, ते सुद्धा थेट सौदी अरेबियामधे आलेला एक सहकारी होता. तिथल्या एकंदरीत कडक नियम / शिक्षा वगैरे बद्दल त्याचं इंडक्शन भारतातच झालं होतं. तो अगदी गप्प गप्प असायचा... न जाणो आपण हिंदीत का होईना पण काही चुकीचं बोललो तर लफडं व्हायचं उगाच... म्हणून तो कायम गप्प. पण आमच्या गप्पा चालू झाल्यावर त्याला पण मूड आला.

ड्रायव्हरसाहेब अगदी दिलखुलास माणूस निघाले. त्यांचं बोलणं अगदी धबाधबा. रस्त्यावरील इतर ड्रायव्हरांबद्दलचा त्यांचा आदर आणि प्रेमभाव अगदी ओसंडून वाहत होता. तेवढ्यात एका गाडीने आमच्या गाडीला अगदी सराईत कट मारत ओव्हरटेक केले. झाले... पुढची पाच मिनिटे आमच्या टॅक्सीत नुसता कल्ला झाला... मला अरबी फारसे येत नाही पण त्या पाच मिनिटात त्या दुसर्‍या चालकाच्या कोणकोणत्या नातेवाईकांची आणि अवयवांची आठवण निघाली होती हे कळण्याइतपत नक्कीच कळते.

गडबड शांत झाल्यावर माझा सहकारी हळूच विचारता झाला.

'काय झालं?'

'काही नाही रे... घाबरू नकोस. तो अगदी नॉर्मल आहे.'

'पण तो असा अचानक चिडला का?'

'अरे, त्या दुसर्‍या गाडीने आपल्याला ओव्हरटेक केले ना... म्हणून हा जरा स्वतःला मोकळा करत होता.'

'काय बोलला तो?'

'*&^%$@# !!! असं म्हणाला तो'

'म्हणजे? शिव्या दिल्या त्याने? त्या पण असल्या? आणि इतकं चिडून?'

'हो. सहसा शिव्या अशाच देतात. आणि असल्याच देतात.'

माझा मित्र दोन मिनिटं विचारात पडला आणि मग हळूच मला म्हणाला...

'सर, इथे शिव्या देणं अलाऊड आहे?'

'!.!.!.!.!' ... मी स्पीचलेस. अगदी नि:शब्द वगैरे.

शक्य असतं तर मी त्याला 'अलाऊड आहे' हे डेमो देऊन सांगितलं असतं इतका वैतागलो मी. अरे सौदी अरेबिया झालं म्हणून काय झालं? मानवाच्या जन्मसिद्ध अधिकारात मोडणार्‍या 'शिव्या देणे' या प्रकाराबद्दल एवढं अज्ञान? मी त्याला नीट समजवलं... अर्थात शिव्या न देता. खूप कंट्रोल केलं तेव्हा मी स्वतःला.

खरं म्हणजे शिव्या हा मानवतेला लाभलेला आणि पुढे नेणारा एक अनमोल ठेवा आहे. जरा विचार करा...

तुम्ही अश्याच एखाद्या प्रसंगात सापडला आहात. कॉलेज लाईफ मधला पहिलाच रोझ डे... (आपापल्या प्रेफरंसप्रमाणे) आवडती व्यक्ती समोरून येत आहे. तुमच्या हातात गुलाब. ती व्यक्ती जवळ यायची वाट बघत तुम्ही अगदी उत्कंठेच्या टोकावर उभे. ती व्यक्ती जवळ येते... तुम्ही गुलाब पुढे करणार एवढ्यात..... दुसराच कोणी तरी येतो... आख्खा रेडरोझचा गुच्छच्यागुच्छ त्या व्यक्तीला देतो... ती व्यक्तीपण तो गुच्छ अगदी हसून आणि लाजून वगैरे स्वीकारते... तुमचा पत्ता कट झालाय तुमच्या लक्षात येतं... आणि... आता जस्ट विचार करा हं... शिव्या हा प्रकार अस्तित्वातच नसता समजा, तर तुम्ही नक्कीच त्या नको तिथे नको तेव्हा कडमडणार्‍याचा खून केला असता. पण तसं होत नाही (बहुतेक वेळा तरी... टार्‍याची ग्यारंटी नाही... ). तुम्ही चरफडता, हात (एकमेकांवर) चोळता... एक शंभरेक शिव्यांची लड लावता आणि गुलाबासाठी दुसरं एखादं डेस्टिनेशन शोधायला चालू पडता... थोडक्यात काय तर... यु मूव्ह ऑन. खलास. सिंपल. विषय संपला.

हेच नेमकं शिव्यांचं महत्व आहे.

माणसाच्या मनातल्या भावनांचा निचरा न होणं हे मनोविकाराचं एक प्रमुख कारण आहे. प्रत्येक वेळी तो निचरा आपल्याला पाहिजे तसा नाही होऊ शकत. आपण समाजात राहतो. समाजाची काही एक चौकट असते. त्या चौकटी बाहेर पडणं कधी कधी खरंच हितावह नसतं आणि कधी कधी आपल्यात तेवढा दम नसतो. तिथे शिव्या कामी येतात. व्यक्त किंवा अव्यक्त म्हणजेच उघड नाहीतर मनातल्या मनात तरी आपण चार शिव्या हासडतो (हासडलेल्या शिव्या दिलेल्या शिव्यांपेक्षा अधिक फायदेशीर आणि गुणकारी असतात) आणि भावना तुंबू देत नाही. शिव्या अनादी आहेत. शिव्या अनंत आहेत. प्राण्यांना स्वत्वाची भावना नसते असं म्हणतात. पण जेव्हा पासून मानवाला उत्क्रांतीच्या एका विशिष्ट टप्प्यावर स्वतःच्या अस्तित्वाची जाणिव झाली तेव्हा पासून 'व्यक्त होणे' ही एक फार मोठी, किंबहुना सगळ्यात मोठी भावनिक गरज बनली. भाषा वगैरे नंतर बनल्या पण शिव्या मात्र त्या आधीही असणारच. शिव्या भाषेवर अवलंबून नाहीत. शिव्यांची एक स्वतंत्र भाषा आहे. मौखिक भाषा त्यात दुय्यम आहे, नसली तरी चालावी अशी. नाही तर एखाद्या मुक्या माणसाची पंचाईत. पण असे असले तरी, शिव्या या कोणत्याही भाषेच्या अगदी मूळ वैशिष्ट्यांपैकी असतात. सर रिचर्ड बर्टनला बर्‍याच भाषा यायच्या. तो जिथे जाईल तिथली भाषा शिकायचा. अगदी पारंगत होत असे तो. तो म्हणतो, "कोणतीही भाषा शिकायची युक्ती म्हणजे सर्वप्रथम त्या भाषेतल्या शिव्या शिकायच्या. बाकीची भाषा आपोआप येईल."

शिव्या मुख्यत्वे जरी त्या देणार्‍याच्या मानसिक समाधानासाठी असल्या तरी बरेच वेळा त्या ज्याला दिल्या जातात त्याच्यापर्यंत पोचल्या तर त्यातले समाधान द्विगुणित होते. म्हणजे, एखाद्या बाईने लाखो रूपयाचे दागिने घालायचे आणि घरात दारं खिडक्या बंद करून अंधार्‍या खोलीत कोंडून घ्यायचे. मग कशाला घालायचे ते दागिने? तसेच जर का शिव्या दिलेल्या पोचल्या नाहीत तर मजा किरकिरा व्हायचा संभव असतो. यासाठी देहबोली अतिशय आवश्यक असते. शिव्या देतानाचा आवेश / मुद्रा / हातवारे बरोब्बर जमले पाहिजे. शब्दांवरचे आघात जमले पाहिजेत. त्यामुळे, कधी कधी अगदी साध्या साध्या शिव्या पण खूप इफेक्टिव्ह बनतात. अन्यथा अगदी घणाघाती शिवी पण मिळमिळीत होऊ शकते. तो इफेक्टच महत्वाचा असतो. अशी एक नीट दिलेली शिवी कमीतकमी हजारवेळा तरी कानफटवण्याच्या बरोबरीची असते.

शिव्यांचेही बरेच प्रकार असतात. काही शिव्या शारिरीक संदर्भात असतात. यामधे अवयवांचे संदर्भ अथवा एखाद्या शारिरीक व्यंगाचा संदर्भ इत्यादी येते. काही शिव्या नातेसंबंधांवर आधारलेल्या असतात. तर काही शिव्या प्राणीजगताशी संबंधित असतात. धार्मिकतेच्या संदर्भाने पण शिव्या दिल्या जाऊ शकतात. या प्रकारच्या शिव्या जरा जास्तच खोल जखम करतात. कित्येक वेळा शिव्या या केवळ 'दूषण' न राहता 'शाप' या सबकॅटेगरी मधे पोचतात. अशा शिव्या, शिव्या दिल्याजाणार्‍या व्यक्तीच्या भविष्याकाळातील अवस्थेबद्दल अघोरी भाष्य करतात. काहीही असले तरी समोरच्याला व्यथित करणे हा उद्देश सफल करण्याच्या दृष्टीनेच सगळ्या कृती होत असतात.

भारताच्या संदर्भात बोलायचे तर जातीवरून दिलेल्या शिव्या अतिशय तीव्र असतात. इतक्या की केवळ या प्रकारच्या शिव्यांबद्दल एक कायदाच अस्तित्वात आला. भारतातील जातिय व्यवस्थेचा नृशंस इतिहास याला कारणीभूत आहे. एखाद्या माणसाला जातिवाचक शिवी देताना ती शिवी ज्याला दिली जात आहे त्याला त्या शब्दामागे हजारो वर्षांचा अन्याय एकवटल्याची जाणिव होत असते आणि म्हणून तो एखादा शब्द खोल जखम करून जातो. त्या माणसाच्या आत्मसन्मानालाच धक्का देऊन जातो.

सुरूवातीला म्हणलं तसं शिव्या मुख्यत्वेकरून मनातील भावनांना वाट करून देणे याकरिता असतात. सहसा राग आल्यावर जरी शिव्या वापरल्या जात असल्या तरी बरेच वेळा आनंदाच्या वेळीही पटकन आपल्या तोंडात शिव्या येतात. तुमचा एखादा शाळेतला जीवलग मित्र शाळा सुटल्यावर दुरावतो... वर्षानुवर्षे भेट होत नाही. एखाद दिवशी अचानक भेटतो... पूर्वीचे प्रेम, दोस्ती उफाळून येते... दोघेही अगदी मनापासून आनंदित होतात तेव्हा ते म्हणतात.... "भो***... अरे आहेस कुठे? साल्या, किती वर्षांनी भेटतो आहोत आपण!!!" .... आता इथे त्या शिव्यांचा शब्दार्थ पूर्णपणे लुप्त होऊन केवळ भावार्थ तेवढा उरतो. आणि तो एकमेकांना बरोब्बर कळतो. सांगावा लागत नाही. जिथे सांगायची गरज पडावी तिथे असे शब्द येतच नाहीत तोंडातून.

महाराष्ट्र संतभूमी आहे असे म्हणतात. मराठी भाषेच्या जोरदार शिवीवैभवाच्या प्रभावातून इथले संतही सुटले नाहीत. अक्कलकोटच्या श्रीस्वामी समर्थांबद्दल कित्येक आख्यायिका प्रसिद्ध आहेत. त्यांच्या दर्शनाला गेल्यावर त्यांनी शिव्या घातल्या तर तो विशेष कृपाप्रसाद आहे असे समजले जायचे म्हणे. गाडगेबाबा पण रोखठोक आणि शिव्या वापरून बोलण्याबद्दल प्रसिद्ध होते असे कुठे तरी वाचल्याचे आठवते आहे. यादी फार मोठी आहे.

पण मला खरं विचाराल तर सगळ्यात मोठी शिवी कोणती म्हणाल तर मी एकच सांगेन... दुर्लक्ष. होय... दुर्लक्ष करण्यासारखा दुसरा अपमान नाही कोणाचा. शिवीचे उद्दिष्ट्य जे आहे ते समोरच्याचा अपमान करणे हे होय. आणि समोरच्या माणसाची दखलच न घेणे या सारखा अपमान सगळ्यात जास्त झोंबणारा असतो. शिवाय ही शिवी निर्विवादपणे १००% सगळ्या सभ्यतेच्या आणि कायद्याच्या नियमात बसते. ही शिवी दिली म्हणून कोणावर गुन्हा नोंदवला गेला आहे असे ऐकिवात नाही. बिन्धास्त देऊ शकतो. किमान (म्हणजे अगदी शून्य) शब्दात, कमाल अपमान करणारी अशी ही शिवी आहे.

पण दुर्लक्षाच्या बाबतीत एक गंमतीदार विरोधाभास आहे. मूळात शिव्या या मनातील भावनांचा निचरा करण्यासाठी दिल्या जात असल्या तरी, त्याच भावनांवर पूर्णपणे नाही तरी खूपसा ताबा मिळवल्याशिवाय ही शिवी देता येत नाही. याबाबतीत लहानपणी शाळेत शिकलेली महात्मा गांधींची गोष्ट अजूनही लक्षात आहे...

एकदा एका माणसाने गांधीजींना खूप निंदा करणारे पत्र लिहिले. त्यात त्यांना शिव्याही भरपूर घातल्या होत्या. ते पत्र मिळाल्यावर गांधीजींनी त्याला लावलेल्या टाचण्या काढून घेऊन ते पत्र परत पाठवले... त्यासोबत एका कागदावर हे ही लिहिले... "तुमचे पत्र मिळाले. वाचले. त्यातले मला हवे असलेले, उपयोगी असेलेले ठेवून घेतले. नको असलेले तुम्हाला परत करतो आहे."

मला सांगा, त्या पत्रलेखकाला सणसणीत कानाखाली बसल्यासारखं नसेल वाटलं? नक्कीच वाटलं असणार.

तर, अशा या शिव्या. आता या लेखाकडे दुर्लक्ष करून तुम्ही मला शिव्या घलणार नाही अशी अपेक्षा करतो. ;)

आफ्रिका!!! आफ्रिका!!! Posted by मी बिपिन. on गुरुवार, जानेवारी ०१, २००९

माझ्या लहानपणी आमच्या घरी एक थोडा गंज लागलेला, पोचे पडलेला, पत्र्याचा पृथ्वीचा गोल होता. अजून एक, माझा सगळ्यात धाकटा काका मॅट्रिकला असताना त्याने घेतलेला 'ऍटलस' होता. मला आठवतंय तेव्हापासून ह्या दोन्ही वस्तू माझ्या अवतिभोवती असायच्याच. मला त्या दोन्ही गोष्टी खूपच आवडायच्या. मी कायम त्यात जगातले निरनिराळे देश, त्यातली गावं वगैरे बघत बसायचो. मी चौथीत असे पर्यंत मला इंग्लिश येत नव्हतं. पण पाचवी मधे ती पण अडचण दूर झाली. पाचवी संपेपर्यंत मला सगळ्या देशांची नावं आणि त्यांच्या राजधान्या वगैरे पाठच होऊन गेल्या. माझी आई पण कधी कधी माझ्या बरोबर बसायची. आम्ही (ती आणि मी) एक खेळ पण खेळायचो. पृथ्वीच्या गोलावर एखादं गावाचं नाव घ्यायचं आणि ते कुठे आहे ते दुसर्‍याने शोधून काढायचं. हाच खेळ त्या ऍटलस मधे बघून खेळायला जास्त मजा यायची. तिथे तर जामच कळायचं नाही. पण हे सगळं चालू असताना 'आफ्रिका' हा शब्द मात्र कुठे तरी घट्ट जाऊन बसला होता मनात. तो शब्दच काहीतरी वेगळा वाटायचा. काहीतरी अनामिक, गूढ असं वाटायचं.

माझा आफ्रिकेशी पहिला संबंध आला तो अगदी लहानपणी, ५-६ वर्षांचा असताना, आमच्या कडे नुकताच टीव्ही आला होता, तेव्हा. एका शनिवारी संध्याकाळी (तेव्हा मराठी सिनेमे शनिवारी आणि हिंदी सिनेमे रविवारी संध्याकाळी अशी विभागणी असायची) टीव्हीवर 'जगाच्या पाठीवर' हा सिनेमा चालू होता. त्यात राजा परांजपे एका आफ्रिकेमधून आलेल्या माणसाची भूमिका करतात. हा माणूस 'झांझिबार'ला स्थायिक झालेला असतो. आणि त्या सिनेमात एक वेड्यांचे गाणे आहे, त्यात एक वेडा 'झांझिबार, झांझिबार' असं म्हणत असतो. मला त्या झांझिबार शब्दाने अक्षरशः वेड लावले होते. पुढे कितीतरी दिवस तो शब्द माझ्या डोक्यात अक्षरशः धुमाकूळ घालत होता. साला, गावाचं नाव काय? तर झांझिबार!!! गंमतच आहे. कसं असेल ते झांझिबार? तिथल्या लोकांना आपल्या गावाचं नाव सांगताना थोडं विचित्र नाही वाटत? असले विचार यायचे माझ्या मनात. :)

हळू हळू ते थोडं ओसरलं. तेवढ्यात आमच्या बिल्डिंगमधले एक जण नोकरी निमित्त 'नायजेरिया'ला गेले. तिथे लागोस मधे होते ते. त्यांची धाकटी मुलगी आमच्या बरोबरीचीच एकदम. रोजच्या खेळण्यातली. ती एकदम विमानात बसून कुठे गेली? तर आफ्रिकेला!!! कसली जळली होती आमची. पण चला आपण नाही तर कमीत कमी आपली मैत्रिण तर जातेय हाच आनंद होता. ती जेव्हा सुट्टीवर यायची तेव्हा तिच्या तोंडून तिथले उल्लेख, चमत्कारिक नावं, तिचं इंग्लिश (आम्ही मराठी माध्यमवाले, ती तिथे जाऊन एकदम इंग्लिश मिडियमवाली झालेली) वगैरे ऐकून आम्हाला फारच सुरस आणि चमत्कारिक असं वाटायचं. माझे आजोबा रेल्वेत मोठे अधिकारी होते. आणि मागे एकदा नायजेरियामधले काही अधिकारी तिथे रेल्वे सुरू करायच्या प्रयत्नात भारतात आले होते. त्यांचे काढलेले स्वागत समारंभाचे फोटो मला बाबांनी दाखवले. त्यात ते लोक एकदम धिप्पाड आणि काहीतरी वेगळेच झगे (गाऊन) आणि लांब टोप्या घातलेले पाहून गंमतच वाटली.

आफ्रिका डोळ्याना पहिल्यांदा दिसायचा योग आला तो अजून पुढे, साधारण ७५-७६ साली. मुंबईत, कुलाब्याला रीगलला 'हतारी' (http://en.wikipedia.org/wiki/Hatari!) हा सिनेमा आला होता. तो पूर्णपणे आफ्रिकेतच आहे. बाबांनी मला आणि ताईला मुद्दाम तो बघायला नेला होता. त्यातले एक एक प्राणी आणि ते निसर्ग सौंदर्य बघून केवळ वेडच लागायचं बाकी राहिलं होतं. सिनेमा संपल्यावर बाबांनी जवळ जवळ ओढतच बाहेर काढलं होतं. पुढे शाळेत भूगोलाच्या तासाला आफ्रिकेतले प्राणी, तिथले मौसमी वारे, हवामान, पिकं, तुआरेग जमातीच्या लोकांची घरं कशी असतात आणि त्याला काय म्हणतात वगैरे अतिशय नीरस गोष्टी पण माझ्या मनातली आफ्रिका अधिकाधिक संपन्न करत गेल्या. इतिहासाच्या तासाला बाई मध्ययुगातील गुलामांच्या व्यापाराबद्दल शिकवायच्या. ती वर्णनं ऐकून खूपच वाईट वाटायचं.

असं होता होता, नववी दहावी मधे असताना, माझ्या हातात प्रसिध्द संशोधक, भटक्या (एक्स्प्लोरर) सर रिचर्ड बर्टनवर बाळ सामंतांनी लिहिलेलं पुस्तक पडलं. त्यात त्याने आफ्रिकेत अतिशय दुर्गम आणि भयानक टोळ्या वास्तव्य करत असलेल्या प्रदेशात केलेली भटकंती छान वर्णन केली आहे. आफ्रिकेतले विविध लोक, त्यांचे जीवन, नरभक्षक टोळ्या, त्याने नाईल नदीच्या उगमाचा लावलेला शोध आणि त्या प्रवासातले अनुभव जबरदस्तच आहेत. त्याच्या स्वतःच्या लिखाणातले उतारेच्या उतारे आहेत. ह्या माणसाचा माझ्यावर अजूनही विलक्षण प्रभाव आहे. कॉलेज मधे परत आफ्रिका भेटली, तेव्हा इदी अमिनवर एक सिनेमा आला होता. तो बघितला, त्यातल्या काही गोष्टी बघून धक्का बसला होता. त्याच वेळी द. आफ्रिकेत वर्णद्वेषाविरोधात लढा चालला होता. नेल्सन मंडेला हे नाव पूर्ण जगात अतिशय प्रसिद्ध झालं होतं. इथियोपियातला दुष्काळपण खूपच गाजला होता. त्या साठी पैसे वगैरे पण गोळा केले होते.

अशी अगदी लहानपणापासूनच माझ्या मनात आफ्रिका घुसत गेली आणि कधी जायला मिळेल असं वाटत नसल्यामुळे मी माझ्याच मनात एक चित्र उभं करत गेलो.

असं सगळं असताना, २००७ च्या ऑक्टोबर-नोव्हेंबर मधे एक दिवस माझा बॉस अचानक माझ्याकडे आला. म्हणाला, 'नैरोबीला एक अर्जंट काम आहे. तुला जावं लागेल'. खरं तर माझा तसा काहीच संबंध नव्हता पण माझ्या नावाची निवड झाली होती. मी अक्षरशः थरारलो. ध्यानी मनी नसताना एकदम आफ्रिकासफर घडणार!!! मी तसंही नाही म्हणू शकत नव्हतो, आणि मी नाही म्हणायचा प्रश्न ह्या जन्मात तरी उद्भवणार नव्हता. जनरितीपुरते थोडे आढेवेढे घेऊन मी जायचे मान्य केले. दुबई ते नैरोबी जवळ जवळ ५ तासाचा प्रवास आहे. फ्लाईट रात्रीची होती. पहाटे पोचणार होतो. मला तर अति एक्साईटमेंटमुळे झोप आलीच नाही. चेक इन साठी मुद्दाम पहिला नंबर लागेल इतक्या लवकर जाऊन, खास 'कॅन आय हॅव अ विंडो सीट, अवे फ्रॉम द विंग्ज, प्लीज?' अशी विनंति करून, छान सीट पटकावली. जसजसं नैरोबीजवळ यायला लागलं तसतसं मला काहीतरी वेगळंच वाटायला लागलं होतं. हीच ती आफ्रिका जी लहानपणा पासून डोक्यात आहे. हीच ती आफ्रिका जिथे आपला हीरो 'सर रिचर्ड बर्टन' वणवण करत भटकला. आधुनिक मानवाचा उगम इथलाच. डिस्कव्हरी / नॅशनल जिऑग्राफी मधून दिसणारी, आफ्रिका आज प्रत्यक्ष दिसणार. खिडकी बाहेर अंधार होता. नैरोबी आलं. तो पर्यंत बाहेर पहाटेचा लालसर पिवळा संधिप्रकाश बर्‍यापैकी फुटला होता. त्यामुळे तर अजूनच अद्भुत वगैरे वाटायला लागलं. वैमानिकाची 'पट्टे आवळा, विमान उतरतंय' अशी हाक आली. विमान हळूहळू खाली सरकलं. आणि एका क्षणी मला त्या धूसर, लाल प्रकाशात आफ्रिकेचं पहिलं दर्शन झालं. तो क्षण मी विसरणंच शक्य नाही. एकदम 'कोडॅक मोमेंट'च.



त्या जादूभरल्या प्रकाशात उगवत्या सूर्याच्या पार्श्वभूमीवर खास आफ्रिकेत असतात तश्या एका 'फ्लॅट टॉप' झाडाचं दर्शन झालं. नैरोबीच्या बाहेर एका प्रचंड मोठ्या पठारावर एकुलतं एक झाड उभं होतं. वरच्या चित्रात आहे तसा एखादा जिराफ नाहीतर एखादा हत्तींचा कळप वगैरे दिसला असता तर माझं काय झालं असतं कुणास ठाऊक. ते विमान त्याक्षणी उतरताना खाली धपकन् पडलं असतं तरी मला कळलं नसतं. माझा मित्र बाजूला बसला होता. मस्त घोरत होता. एक अतिशय सोनेरी क्षण घालवला त्याने. बिच्चारा.

'प्रत्यक्षाहून प्रतिमा उत्कट' असं साक्षात गदिमाच म्हणून गेले आहेत. पण माझ्या बाबतीत नेमकं उलटं झालं. 'प्रतिमेहून प्रत्यक्ष भन्नाट' अशी माझी अवस्था झाली. पुढे नैरोबी मधे थोडासाच मुक्काम घडला. तिथलं जीवन अगदी थोडं का होईना पण जवळून बघता आलं. आपण प्रत्येक बाबतीत आपल्या मनात एक स्टिरीओटाईप बाळगून असतो. जो पर्यंत आपण वास्तवाला डोळसपणे सामोरे जात नाही तो पर्यंत ते आपण घट्ट पकडून वर कुरवाळतही बसतो. पण डोळे, कान आणि मन उघडं ठेवून वावरलं की ह्या आभासातून सुटका होते. 'लॉ ऑफ फिफ्टी-फिफ्टी' प्रमाणे कधी सत्य धक्का देतं कधी सुखावतं.

आपल्याला वाटतं की आफ्रिकन लोक म्हणजे एकजात सगळे धिप्पाड, काळे कुळकुळीत, कुरळ्या केसांचे वगैरे असतात. माझा पण असाच समज होता. पण तिथे तर मला चित्र थोडं वेगळंच दिसलं. माणसं काळीच पण त्या काळ्या रंगाच्या एवढ्या विविध छटा दिसल्या की बस्स. तेच केसांचं. कधी कुरळे, कधी सरळ आणि लांब (पण जास्तीत जास्त खांद्या पर्यंत, त्या खाली कधीच नाही), आणि कधी.... नाहीतच. :) असं सगळं. काही लोक एकदम धिप्पाड तर काही एकदम पाप्याचं पितर वगैरे. पुढे आफ्रिकेत अजून थोडं फिरलो तसं अजून वैविध्य दिसलं. माणसांचे तोंडावळे पण किती निरनिराळे!!! साधारण चेहर्‍यावरून, रंगावरून ते कुठले असावेत त्याचा अंदाज बांधता येतो. गोलसर चेहर्‍याचे धिप्पाड पश्चिम-आफ्रिकन, तसेच दिसणारे पूर्वेकडचे, टिपिकल उभट चेहर्‍याचे आणि अगदी भारतिय गहूवर्णाचे इथिओपियन, खूपच उंच आणि बर्‍यापैकी उजळ असलेले सुदानी. नाना प्रकार.

मी नायजेरियात एक गंमत ऐकली. तिथला माझा एक कस्टमर मला तिथल्या पराकोटीच्या विषमतेबद्दल सांगत होता. तो म्हणाला की ९५% संपत्ति ही फक्त ५% लोकांच्या हातात आहे. एखादा नायजेरियन यु.के., अमेरिका वगैरे देशांचा व्हिसा एखाद्या भारतियापेक्षा सहज मिळवतो. कारण काय तर जो नायजेरियन तिकडे जाऊ शकतो तो आर्थिक दृष्ट्या एवढा श्रीमंत असतो की त्याला तिथे सेटल वगैरे व्ह्यायची किंवा नोकरी वगैरे करायची गरजच नसते. तो शिकायला तरी जातो किंवा धंद्याच्या निमित्ताने तरी जातो. त्या उलट आपण भारतिय. काय वाट्टेल ते झाले तरी तिथून परत यायचे नाही असंच बहुतेक लोक करतात.

पण एक मात्र सतत जाणवतं. तरूण मंडळी मात्र अधिकाधिक शिक्षणाकडे ओढली जात आहेत. जग जसं जसं जवळ येत आहे, तसं तसं अगदी सामान्य माणसालाही इतर देशांत कशी प्रगति होत आहे, समृद्धी आहे हे घरबसल्या दिसतं आहे. पूर्वी असं नसावं. पण ह्या मुळे तरूण मंडळी जागरूक होत आहेत असं वाटतंय. अर्थात भायानक गरिबी आणि त्याहून भयानक राज्यकर्ते हा शाप आफ्रिकेच्या कपाळी कधीचाच लागला आहे. पण ही नविन जनता बाहेर नजर ठेवून उ:शापाचा मंत्र शिकायची धडपड करत आहे. इंग्लंड, अमेरिका, भारत इत्यादी ठिकाणी जाऊन शिकणार्‍यांचं प्रमाण वाढतंय. बाहेर शिकून परत मायदेशी येणारे किती तरी लोक मी पाहिले आहेत. अनेक शतकांच्या अंधारातून वर यायला वेळ आणि श्रम लागणारच पण तशी सुचिह्नं मात्र दिसत आहेत. कालचक्राचा नियमच आहे, प्रत्येक समाज वर खाली होत असतो. आज आफ्रिका कालचक्राच्या तळाशी आहे, नक्की शिखरावर जाणारच. इतक्या वर्षांच्या अंधारा नंतर आता समोर उज्ज्वल भविष्य असेलच असेल. (तिथे वावरताना पदोपदी हा विचार मनात येतो की आपल्या थोर इ. इ. राज्यकर्त्यांना ही दूरदृष्टी आहे का? आफ्रिके बरोबर आपले पूर्वापार संबंध आहेत. पण ते अजून वाढवणे, जोपासणे वगैरे होत आहे का? कुठे दिसले तरी नाही. पण ह्याच्या उलट चिनी. आज आफ्रिकेत जिथे पहावे तिथे चिनी दिसतात. एकेकाळी इंजिनियर म्हणला की तो भारतिय असायचा. आज चिनी असण्याची शक्यता ५०% असेल!!! नैरोबी विमानतळ ते शहर ह्या रस्त्याचं काम करणारे मजूर आणि तंत्रज्ञ दोन्ही चिनी होते. अजून काय बोलणार? असो.)

तर अशी ही आफ्रिका. माझ्या 'डोक्यातली' आणि 'खर्‍यातली'. माझ्या सुदैवाने दोन्हीत फारसा फरक नाही निघाला.

देहबोली... Posted by मी बिपिन. on बुधवार, नोव्हेंबर ०५, २००८

मंडळी, मी जेव्हापासून मराठी आंतरजालावर फिरू लागलो तेव्हापासून बरीचशी संकेतस्थळं आणि ब्लॉग्ज नजरेस पडले. या सगळ्याठिकाणी निरनिराळ्या व्यक्तिंनी हाताळलेले विषय खरोखर खूपच वैविध्यपूर्ण आहेत. काही म्हणता काही बाकी ठेवलं नाहिये पब्लिकने. पण एक विषय मात्र असा आहे की जो खुपदा हाताळला जातो. आणि त्या विषयावरच्या चर्चा खरोखर प्राणपणाने लढवल्या जातात (एक मुंबई-पुणे वादच या वादाला मागे टाकू शकेल :) ) तो विषय म्हणजे.... बरोबर ओळखलंत, भाषा आणि भाषेशी संबंधित शुद्धलेखन वगैरे उपविषय. या सगळ्या चर्चा अतिशय रंगतातच. सध्या मिपावर चालू असलेली 'संस्कृत' बद्दलची चर्चा घ्या किंवा शुध्दलेखनावरच्या विविध चर्चा घ्या. बरीच नविन माहिती कळली आणि विचारांच्या विविध दिशा कळल्या. पण एका गोष्टीची गंमत वाटली... लोकांची मतं सहसा 'इस पार या उस पार' अशीच असतात, बहुतांशी. असो.

सर्व चर्चा या आपण तोंडाने बोलतो त्या भाषेबद्दलच आहेत. पण तात्यांसारख्या काही लोकांनी अजूनही काही भाषांचा उल्लेख केला आहे. जसे की, संगित ही एक भाषा आहे आणि ती युनिव्हर्सल आहे. खरंच आहे ते. बर्‍याचदा संगित हे शब्दांच्या आधाराने सुरू होतं पण पार पलिकडे पोचवतं.

तशीच अजून एक भाषा आहे आणि ती सुध्दा वैश्विकच आहे. तिचे प्राथमिक रुप जरी सगळीकडे सारखेच असले तरी व्यक्त स्वरुप स्थळकाळाप्रमाणे बदलते. ती आहे देहबोली... इंग्लिश मधे तिला 'बॉडी लँग्वेज' म्हणतात. माणूस कितीही अशिक्षित (रुढार्थाने) असला तरी ही भाषा त्याला येतेच येते आणि दुसर्‍याने या भाषेत बोललेलं कळतंच कळतं. ही भाषा इतकी परिणामकारक आहे की बर्‍याचवेळा संबंध वाढवायला किंवा बिघडवायला ती एकटी कारणीभूत ठरू शकते. या जगात वावरताना ती एक अतिशय उपयुक्त आणि म्हणूनच दुधारी असं शस्त्र आहे.

देहबोलीची ढोबळ व्याख्या करायची झाली तर अशी करता येईल... शरिराच्या साहाय्याने आपलं म्हणणं पोचवायचा प्रयत्न. या मधे मुख्य प्रकार म्हणजे हाताच्या हालचाली ज्याला आपण हातवारे म्हणतो, चेहर्‍याच्या हालचाली, शब्दांच्या उच्चारांवरील आघात, आवाजाची पातळी वर-खाली करणे वगैरे. आपली भाषा जशी आपल्या विचारांचा मागोवा घेत जाते तशीच आपली देहबोली सुध्दा आपल्या विचारांशी / भावनांशी घट्ट निगडित असते, किंबहुना आपल्या शाब्दिक भाषेपेक्षा कांकणभर जास्तच लगटून असते विचारांना.

माझ्या बाबतीत घडलेला एक किस्सा सांगतो की ज्यामुळे मला ही गोष्ट खूपच प्रकर्षाने जाणवली. मी एकदा सकाळी गोरेगावला लोकलमधे चढलो आणि मला अंधेरीला उतरायचे होते. गोरेगाव एका बाजूला येते आणि अंधेरी दुसर्‍या बाजूला. म्हणजे काय प्रकार ते मुंबईत राहणार्‍या लोकांना सांगायला नकोच. मी गाडीत चढल्यावर लोकांना विनंति करत करत दुसर्‍या बाजूच्या दरवाजाकडे मुसंडी मारत होतो. लोक शिव्या घालत होते. साहजिकच मी खूपच वैतागलो होतो. पण चिडून सांगतो कुणाला? (आज हा लेख वाचायचे भाग्य तुम्हाला मिळाले नसते ;) ). अंधेरी यायच्या आधी थोडावेळ एका दाराजवळ उभ्या असलेल्या आडमुठ्या माणसाबरोबर थोडा लडिवाळपणा झाला पण मी प्रसंग पाहून थोडा मवाळपणा पत्करला पण उतरताना मात्र थोडी धक्काधक्की झालीच. मी बोललो काहिच नाही पण माझा चेहराच सगळं काही बोलला असणार. आमचा एक सहकारी नेमका त्याच गाडीच्या मागच्या डब्यातून उतरला आणि मी उतरल्या उतरल्या माझ्या समोरच आला. त्याने पहिला प्रश्न केला मला, 'क्या हुवा? उसको मारेगा क्या?' मी थक्कच झालो. मी त्याला विचारलं 'तेरे को कैसे पता?' तो फक्त एवढंच म्हणाला, 'तेरा चेहरा सब कुछ बोल रहा था. तू उसको इतना गुस्सेसे देख रहा था की मालूम पड रहा था.' मतितार्थ असा की आपण कितीही उत्तेजित झालो तरी आपले संस्कार बर्‍याच वेळा आपल्याला आपल्या शब्दांवर नियंत्रण ठेवायला लावतात. पण आपला देह काय बोलत असतो ते आपल्याला कळत सुध्दा नसते. आणि म्हणूनच ही भाषा लै डेंजरस.

ज्याला या भाषेची जाण आली आणि नीट वापरायची अक्कल आली त्याने जगात वावरायची अर्ध्याहून अधिक लढाई जिंकली असं म्हणायला हरकत नाही.

शब्दांची भाषा आपण जसजसे मोठे होत जातो तसतशी शिकत जातो, पण देहबोली मात्र माणूस उपजतच घेऊन येतो. जन्म झाल्यावर रडून, 'मी जिवंत आहे होऽऽऽ!!! माझ्या कडे लक्ष द्या' अशी भावना ते नवजात पिल्लू कोणत्या अनाम प्रेरणेने देत असतं? भूक लागली की रडायचं हे कसं कळतं? थोडं मोठं झालं की पाळण्यावर टांगलेला खुळखुळा गोल फिरला की जिवणी आपोआप रूंदावते ती कशी? आपण जन्माला येतानाच हे देहबोलीचं ज्ञान घेऊन येत असतो. पण जसजसे आपण मोठे होते तसतसे या देहबोलीवर निरनिराळे संस्कार व्हायला लागतात. आपले आई-वडिल आणि इतर 'मोठे' लोक आपल्याला 'डूज' आणि 'डोन्ट्ज' शिकवायला लागतात. आणि यातून जन्माला येते ती 'संस्कारित' देहबोली.

आपली उपजत देहबोली मात्र खर्‍या अर्थाने वैश्विक आहे. रडण्याचा अथवा हसण्याचा सगळीकडे बहुधा सारखाच अर्थ लावला जाईल. पण हाताच्या एखाद्या हालचालीचा मात्र बरेच वेळा स्थळकाळसापेक्ष अर्थ लावला जाईल. म्हणजे आपल्याकडे एखाद्या माणसाकडे 'बोट' दाखवणं अतिशय असभ्य समजतात पण काही ठिकाणी लोकांना त्याचे काहीच वाटत नसेल. संस्कारित देहबोली ही एखाद्या वांशिक अथवा भाषिक गटापुरती बर्‍यापैकी सिमित असते. उदाहरणार्थ, आपण एखाद्याचे बोलणे ऐकताना 'मला तुमचे बोलणे कळते आहे' या अर्थी मान उभी (वर-खाली) हलवतो. पण दक्षिण भारतात बर्‍याच ठिकाणी विशेषतः केरळ मधे त्याच अर्थाने मान आडवी (डावी-उजवी) हलवतात. आपल्याकडे त्याचा अर्थ नेमका उलटा होतो.

देहबोलीची अजून एक गंमत आहे. जरी ती शब्दांवाचून भाषा असली तरी भाषेतले बरेच वाक्प्रचार देहबोलीशी खूपच जवळून निगडित असतात. बर्‍याच अरब देशांमधे 'मला काही देणं घेणं नाही' या अर्थी हाताची एक विशिष्ट हालचाल करतात. आपण जेवल्यावर नळाखाली हात धुतो ना तशी काहिशी ती हालचाल असते. मंडळी, लक्षात येतंय का? इंग्लिश मधे 'वॉश युवर हँड्स ऑफ समथिंग' हा वाक्प्रचार वापरतोच ना? पुरातन काळापासून विविध संस्कृतिचे लोक व्यापारानिमित्त एकमेकांच्या संपर्कात येत होते आणि भाषेची, संकल्पनांची, ज्ञानाची देवाणघेवाण होत होती, त्याचंच हे एक उदाहरण असू शकेल का? असेलही. शक्यता नाकारता येत नाही.

आपण आपल्या सांस्कृतिक परिघाच्या बाहेरच्या लोकांच्या संपर्कात येतो तेव्हा शब्दांपेक्षा देहबोलीचंच भान जास्त ठेवावं लागतं. तसेही शब्द आपल्याला कळत नाहीत, देहबोली मात्र त्या मानाने जास्त उपयोगी ठरते. मी भारताबाहेर आलो तेव्हां मला सुरुवातीलाच या गोष्टीचं भान आलं. मी अरबस्तानात नविनच होतो. एके दिवशी संध्याकाळी आमच्या कंपनीच्या गाडीत ड्रायव्हरच्या बाजूला बसून घरी चाललो होतो. उजवा पाय डाव्या पायावर ठेवला होता, पायाचा तळवा ड्रायव्हरच्या दिशेने झाला होता. ड्रायव्हर पण भारतियच होता आमचा. त्याला काहीच वाटले नसावे. पण गाडी एका सिग्नलला थांबली आणि ड्रायव्हर साईडला एक भलं मोठं जिएमसीचं (एक अति प्रचंड गाडी) धूड उभं राहिलं. काच खाली झाली आणि आम्हाला काच खाली करायची खूण झाली. आम्ही तसे करताच तो दुसरा माणूस, स्थानिक होता तो, अरबी भाषेत खूप चिडल्यासारखा बोलला. मला कुठं काय कळायला. पण आमचा ड्रायव्हर मात्र विंचू चावल्यासारखा पटकन् माझ्या कडे वळला आणि म्हणाला, 'आधी पाय खाली कर'. मी पण जरा घाबरलोच होतो. चूपचाप हुकमाची अंमलबजावणी केली. पण देहबोलीचा एक महत्वाचा धडा शिकलो. अरबी संस्कृतित पायाचा तळवा दाखवणे म्हणजे समोरच्याचा घोर अपमान समजला जातो. समोरच्याची देहबोली शिकून तिचा आपल्यासाठी कसा उपयोग करायचा हे भान आले.

प्रत्येकाचा एक वैयक्तिक परिघ (पर्सनल स्पेस) असतो. जसा आपला परिघ आपल्याला प्यारा असतो तसेच व्यक्त होताना समोरच्याचा परिघ आपण उल्लंघत तर नाही ना याचेही भान आपल्याला असले पाहिजे. या परिघाची आपली जाणिव आपल्या जडणघडणीवर अवलंबून असते. पण आपण समोरच्या व्यक्तिची या बाबत काय जाणिव आहे याचे भान ठेवले पाहिजे. बर्‍याच पाश्चात्य संस्कृतिंमधे स्त्री -पुरूष हे खूप सहजतेने शारिरीकदृष्ट्या निकटतेने वावरतात. पण एखादा पुरूष जर भारतात येऊन तितक्याच जवळ येऊन बोलायला लागला तर तो मार खाईल याचीच शक्यता जास्त आणि गंमत म्हणजे आपण का मार खातोय हे त्या बिचार्‍याला कळणार पण नाही. आम्ही खोबारला असताना, एक शुध्द महाराष्ट्रिय कुटुंब आमच्या ओळखीचे होते. साहेब जरा उच्चविद्याविभूषित आणि आंग्लाळलेले होते. त्यांच्या घरी पार्टीला जायचे असले तर बहुतेक सगळ्या बायकांना घाम फुटायचा. एकतर त्या नवराबायकोतला लडिवाळपणा बघावा लागायचा आणि निरोप घेताना साहेब त्यांच्या सवयी प्रमाणे सगळ्यांच्या गालाला गाल लावून निरोप घ्यायचे. (वहिनी मात्र जरा त्यामाने चतुर होत्या. त्या आपल्या भारतिय बाणा त्यामानाने बराच जपून होत्या :( ) तर मुद्दा हा की 'डिफरंट स्ट्रोक्स फॉर डिफरंट फोक्स' हे व्यवधान ठेवलंच पाहिजे.

देहबोली, त्याच व्यक्तिची, पण वेगवेगळ्या परिस्थितीत वेगवेगळ्या रितीने वापरली जाते. आपण जेव्हा समोरसमोर एकाच व्यक्तिशी बोलतो तेव्हा साधारणपणे हातवारे कमी करतो. चेहर्‍याच्या हालचाली जास्त होतात. पण जर का आपण एखाद्या समूहाशी बोलत असू तर हाताच्याच नव्हे तर संपूर्ण देहाच्याच हालचाली जास्त होतात. मला माझ्या करिअर मधे विविध लोकांशी बोलण्याचा आणि एखादी गोष्ट त्यांच्यासमोर प्रभावीपणे मांडून ती पटवण्याचे प्रसंग खूपच येतात. मला या देहबोलीच्या जाणिवेचा खूपच फायदा झाला. जर का समोरच्या व्यक्तिची अथवा समूहाची देहबोली अगदी आत्मसात नाही पण नुसती समजून घेता आली आणी थोडीशी वापरता आली तरी एक प्रकारची आपुलकी प्रस्थापित करता येते आणि संवादचं सुसंवादात रुपांतर आपोआप होतं. आणि सुसंवाद स्थापित करणं हेच भाषेचं मुख्य काम नाही का?

तर मंडळी देहबोली बद्दल जागरूक व्हा, निरीक्षण शक्ति वाढवा आणि प्रभावी संवादक (इफेक्टिव कम्युनिकेटर ला हाच प्रतिशब्द आहे का हो?) व्हा.